Alergia pokarmowa - co to jest, przyczyny, objawy, diagnostyka

Alergia pokarmowa - przyczyny

Alergia pokarmowa to patologiczna odpowiedź układu odpornościowego (immunologicznego) organizmu na spożywane produkty pokarmowe. Fizjologiczną rolą układu odpornościowego jest rozpoznawanie i niszczenie bakterii, wirusów czy grzybów zagrażających naszemu organizmowi. U niektórych osób jednak układ odpornościowy pobudzany jest do zwalczania związków niestanowiących zagrożenia dla organizmu, takich jak składniki pożywienia, co można zdiagnozować odpowiednimi testami alergicznymi.

W rozwoju alergii pokarmowej największą rolę odgrywają przeciwciała klasy IgE - w przebiegu alergii układ immunologiczny wytwarza nadmierną ilość tych przeciwciał, co prowadzi do występowania objawów klinicznych.

Wśród przyczyn występowania alergii pokarmowej wymienia się między innymi:

• czynniki genetyczne,
• nieprawidłowa dieta (szczególnie w okresie niemowlęcym),
• długotrwałe stosowanie antybiotyków,
• zanieczyszczenie środowiska,
• stosowanie w przemyśle spożywczym takich substancji jak związki konserwujące i spulchniacze,
• dodawanie do pasz zwierząt hodowlanych antybiotyków.

Alergie pokarmowe mogą rozwinąć się w dowolnym wieku - powszechnie występują u dorosłych, jednak najczęściej diagnozuje się alergie pokarmowe u niemowląt i małych dzieci (w tej grupie pacjentów duże znaczenie w rozwoju alergii ma niedojrzałość bariery jelitowej).

Alergie pokarmowe wywoływane są najczęściej na skutek spożywania produktów pochodzenia roślinnego, takich jak mąka pszenna (alergia na gluten), soja, orzeszki ziemne, pomidory czy soczewica. Jednak do rozwoju tych schorzeń może doprowadzić spożycie także wielu innych pokarmów, na przykład mleka (alergia na mleko), skorupiaków, ryb, wołowiny czy wieprzowiny.

Objawy występujące w przebiegu alergii pokarmowej

W przebiegu alergii pokarmowych występują bardzo różne objawy, zazwyczaj pojawiają się one niemal natychmiast po zjedzeniu danego produktu. Alergie na poszczególne pokarmy różnią się między sobą czasem trwania i intensywnością występujących symptomów alergicznych wyzwolonych przez pokarmy.

Do możliwych dolegliwości zalicza się między innymi:

• obrzęk lub pokrzywkę na skórze, wysypkę i inne zmiany skórne,
• nieżyt nosa, nieżyt krtani, nieżyt ucha środkowego, astmę,
• bóle w nadbrzuszu, biegunki, zaparcia, wymioty,
• bóle i zawroty głowy,
• atopowe zapalenie skóry,
• nadmierną senność.

Alergie pokarmowe są także przyczyną bardzo groźnego wstrząsu anafilaktycznego - może on spowodować nawet zgon pacjenta.

Wśród cech charakterystycznych dla wstrząsu anafilaktycznego wymienia się:

• świąd skóry, pokrzywkę, rumień,
• obrzęk języka i warg,
• bladość skóry, zwiększoną potliwość,
• duszność i świszczący oddech,
• nudności, wymioty,
• spadek ciśnienia tętniczego,
• zaburzenia rytmu serca,
• zawroty głowy,
• utratę przytomności.

W przypadku wstrząsu anafilaktycznego ogromne znaczenie ma niezwłoczne rozpoznanie i podjęcie leczenia.

Alergie pokarmowe to schorzenia trudne do prawidłowego zdiagnozowania. Wiąże się to z ilością czynników mogących wywoływać reakcję alergiczną - ogólną ilością produktów pokarmowych w diecie, ilością produktów przetworzonych itp. Ponadto, wielu pacjentów cierpi na alergię na więcej niż jeden alergen pokarmowy. Diagnostyka alergii pokarmowej przebiega zazwyczaj w kilku etapach - pierwszym z nich jest przeprowadzenie wywiadu z pacjentem przez specjalistę, który następnie zleca wykonanie odpowiednich testów na alergie pokarmowe.

Testy w diagnostyce alergii pokarmowej:

• testy skórne z kilkunastoma alergenami pokarmowymi uczulającymi najczęściej
• oznaczenie poziomu we krwi przeciwciał IgE – zobacz listę badań ❱
• pokarmowe testy prowokacyjne

Testy skórne na alergię pokarmową

Testy skórne w kierunku alergii pokarmowej polegają na ocenie reakcji skóry na kontakt z danym alergenem pokarmowym - dodatni wynik tych testów świadczy o występowaniu alergii. Badania te wykonywane są przez wykwalifikowane osoby (takie jak lekarz czy pielęgniarka) w gabinecie zabiegowym, konieczne jest również ustalenie odpowiedniego zestawu badanych alergenów. Podstawowe zestawy składają się z około 15-25 alergenów, ale mogą być modyfikowane według indywidualnych potrzeb - w takim zestawie znajdują się między innymi takie alergeny jak mleko, mąka, ryby, jaja, wieprzowina, pomidor, truskawka, jabłko czy marchew.

Skórne testy alergiczne pokarmowe przeprowadzane są zazwyczaj na obszarze skóry przedramienia (w jego obrębie nie mogą znajdować się żadne zmiany chorobowe). Polega to na nałożeniu danego alergenu na skórę a następnie na nakłuciu skóry - nakłucie jest konieczne do wprowadzenia alergenu do górnych warstw skóry.

Testy skórne w kierunku alergii pokarmowej obejmują również nałożenie dwóch prób kontrolnych - dodatniej (roztworu histaminy w odpowiednim stężeniu) oraz ujemnej (roztworu soli fizjologicznej). W przypadku kontroli dodatniej na skórze zawsze powinna pojawić się odpowiednia reakcja (rumień, świąd, uniesienie skóry) - jest to prawidłowa odpowiedź skóry na kontakt z roztworem histaminy, a nie wynik dodatni badania.

Wyniki testów skórnych odczytywane są po około 20 minutach od nałożenia alergenów i prób kontrolnych - wynik uznawany jest za dodatni (alergia pokarmowa jest potwierdzona), jeżeli w obszarze nałożenia alergenu wystąpi odpowiednia reakcja alergiczna (zaczerwienienie, świąd czy uniesienie skóry).

Testy pozwalające na sprawdzenie stężenia przeciwciał IgE

• Panel pokarmowy – zobacz badanie ❱
• Panel pediatryczny – zobacz badanie ❱
• Panel atopowy – zobacz badanie ❱
• Test molekularny ALEX – zobacz badanie ❱
• Test ImmunoCAP ISAC– zobacz badanie ❱

W diagnostyce alergii pokarmowych wykorzystywane są również serologiczne badania pokarmowe, polegające na pomiarze stężenia we krwi pacjenta przeciwciał IgE swoistych dla poszczególnych produktów pokarmowych - podwyższony poziom tych przeciwciał świadczy o alergii pokarmowej. Należy jednak podkreślić, że stężenie przeciwciał IgE może być także zwiększone u pacjentów bez alergii pokarmowej, a którzy cierpią na przykład na chorobę pasożytniczą. Testy na alergie z krwi zalecane są zazwyczaj dzieciom poniżej 3-go roku życia, osobom z nasilonymi alergicznymi zmianami na skórze czy tym pacjentom, w przypadku których istnieje rozbieżność pomiędzy wywiadem ze specjalistą a wynikiem alergicznych testów skórnych. U małych dzieci wykonuje się zazwyczaj panel pediatryczny, w przypadku starszych dzieci i dorosłych z wyraźnymi dolegliwościami pokarmowymi zaleca się panel pokarmowy, natomiast w przypadku szerokiego spektrum objawów alergicznych należy wykonać diagnostykę molekularną.

Testy prowokacyjne na alergię pokarmową

Alergiczne testy prowokacyjne to kolejny typ badań na alergie pokarmowe. Istotą tego badania jest wykluczenie z diety produktu pokarmowego podejrzewanego o wywoływanie dolegliwości na około tydzień lub dwa tygodnie. Po upływie tego czasu należy ponownie wprowadzić dany produkt do diety i ocenić, czy pojawiają się objawy kliniczne. Test należy przeprowadzić pod kontrolą lekarza, który dokładnie obserwuje reakcje pacjenta na dany alergen pokarmowy.

Metody leczenia alergii pokarmowej

Leczenie alergii pokarmowej polega na stosowaniu, pod kontrolą lekarza lub dietetyka, odpowiedniej diety eliminacyjnej - opiera się ona na czasowym całkowitym wykluczeniu z diety pokarmu/pokarmów wywołujących alergię na podstawie wyniku testu na alergie pokarmowe. Ten sposób uznawany jest za najskuteczniejszy sposób na pozbycie się objawów alergii.

W leczeniu alergii pokarmowej często stosuje się także leczenie farmakologiczne - leki dostosowuje się do objawów, które pojawiają się po kontakcie z danym alergenem.

Leczenie farmakologiczne w alergii pokarmowej:

• Leki antyhistaminowe stosowane są najczęściej w przypadku występowania zmian skórnych czy objawów ze strony układu oddechowego (takich jak astma czy alergiczny nieżyt nosa).
• Glikokortykosteroidy doustne są natomiast przydatne dla pacjentów, u których rozwinęły się przewlekłe choroby układu pokarmowego.
• Alergie pokarmowe można również leczyć poprzez tzw. “odczulanie” - celem tej metody jest wyeliminowanie reakcji lub osłabienie reakcji układu immunologicznego na dany alergen.

Szybkie rozpoznanie i podjęcie leczenia jest kluczowe w przypadku wystąpienia wstrząsu anafilaktycznego spowodowanego danym alergenem pokarmowym. W przypadku rozpoznania objawów wstrząsu anafilaktycznego u danej osoby, należy wezwać karetkę pogotowia i w miarę możliwości udzielić pomocy choremu (poprzez usunięcie czynnika wywołującego reakcję alergiczną czy podanie adrenaliny). Lekiem zwalczającym objawy wstrząsu jest adrenalina - należy podać ją jak najszybciej domięśniowo.

Osoby świadome swojej alergii i podatności na wstrząs anafilaktyczny powinny zawsze mieć przy sobie leki przeciwalergiczne (a przede wszystkim adrenalinę) - dzięki temu możliwe będzie szybkie podjęcie odpowiednich działań, jeżeli wstrząs anafilaktyczny rzeczywiście wystąpi.

Alergia pokarmowa - co mówią o niej badania naukowe?

• Alergie pokarmowe znacznie częściej występują wśród dzieci, których rodzice cierpią na jakąkolwiek chorobę alergiczną. Jeżeli tylko jeden rodzic jest alergikiem, ryzyko wzrasta o 40%, zaś w przypadku dwojga rodziców ryzyko alergii u dziecka zwiększa się do 80%.
• Zwiększone ryzyko alergii pokarmowych obserwuje się wśród dzieci płci męskiej z azjatyckich i ciemnoskórych grup etnicznych.
• Z chorobami alergicznymi (w tym alergią pokarmową, astmą, alergicznym nieżytem nosa i egzemą) wiązane są zaburzenia w składzie mikroflory jelit, szczególnie w okresie dzieciństwa. Badania potwierdzają, że negatywnie na skład mikroflory i ryzyko alergii wpływają:
  • mała ekspozycja na zwierzęta (np. mieszkanie w mieście zamiast na wsi, brak zwierząt domowych),
  • poród drogą cesarskiego cięcia,
  • mała ilość rodzeństwa,
  • wczesna antybiotykoterapia,
  • karmienie mlekiem modyfikowanym zamiast mleka matki.
• U niektórych chorych możliwe jest występowanie anafilaksji zależnej od pokarmu indukowanej wysiłkiem. Wówczas to pojawienia się objawów może dojść nawet po kilku godzinach od spożycia alergenu, jednak następuje to w trakcie lub niedługo po wysiłku fizycznym. Taka osoba będzie miała pozytywny wynik w kierunku alergenu potwierdzony w testach, lecz poza okresem okołowysiłkowym nie występują żadne dolegliwości związane ze spożyciem danego alergenu.
• U większości dzieci z alergią na jaja lub mleko dochodzi do powstania tolerancji na te produkty. Niektóre badania wskazują, że możliwe jest to w mniejszym zakresie również w przypadku tolerancji na soję, pszenicę, wiele owoców, warzyw i nasion. W przypadku alergii na orzeszki arachidowe zazwyczaj utrzymuje się ona przez wiele lat.
• Poziom witaminy D we krwi może mieć powiązanie z ryzykiem zachorowania na choroby alergiczne. Związek ten nie jest jeszcze w pełni potwierdzony, jednak stwierdzono zwiększone ryzyko zachorowania w przypadku niemowląt z bardzo niskim poziom witaminy D, ale również ze zbyt wysokim. Ryzyko alergii może zostać obniżony także przez odpowiednie spożycie wielonienasyconych kwasów tłuszczowych w dzieciństwie.
• W badaniach na zwierzętach stwierdzono, że nasilony i przewlekły stres może przyczyniać się do powstania chorób alergicznych. Nie zostało to jednak w pełni potwierdzone w przypadku ludzi.

Bibliografia:

1. Bochenek A.: Alergia pokarmowa. Nowa Medycyna 10/1999.
2. Balińska-Miśkiewicz W.: Molecular diagnosis of food allergy--do we know more? Postępy Hig Med Dosw (Online). 2014 Jun 9;68:754-67.
3. Chinthrajah R.S.: Diagnosis of Food Allergy. Pediatr Clin North Am. 2015 Dec;62(6):1393-408.
4. Hoffmann-Sommergruber K., Pfeifer S., Bublin M.: Applications of Molecular Diagnostic Testing in Food Allergy. Curr Allergy Asthma Rep. 2015 Sep;15(9):56.
5. Human Nutrition, edited by Catherine Geissler, Hilary Powers, Elsevier 2011.
6. Magnusson J. et al.: Polyunsaturated fatty acids in plasma at 8 years and subsequent allergic disease. JACI 2018 Aug; 142(2): 510-516.
7. M. Jarosz, J. Dzieniszewski (red.). Alergie pokarmowe. PZWL. Warszawa, 2005.
8. Prince B.T. et al.: Gut Microbiome and the Development of Food Allergy and Allergic Disease. Pediatr Clin North Am. 2015 Dec; 62(6): 1479–1492.
9. Savage J., Johns C.B.: Food Allergy: Epidemiology and Natural History. Immunol Allergy Clin North Am. 2015 Feb; 35(1): 45–59.
10. Schreier H.M., Wright R.J.: Stress and food allergy: mechanistic considerations. Ann Allergy Asthma Immunol. 2014 Apr;112(4):296-301.
11. Sicherer S.H., Sampson H.A. Food allergy: Epidemiology, pathogenesis, diagnosis, and treatment. J Allergy Clin Immunol. 2014 Feb;133(2):291-307; quiz 308.
12. Suaini N.H. et al.: Immune Modulation by Vitamin D and Its Relevance to Food Allergy. Nutrients. 2015 Jul 27;7(8):6088-108.
13. Tan T.H. et al.: The role of genetics and environment in the rise of childhood food allergy. Clin Exp Allergy. 2012 Jan;42(1):20-9.
14. Turnbull J.L., Adams H.N., Gorard D.A.: Review article: the diagnosis and management of food allergy and food intolerances. Aliment Pharmacol Ther. 2015 Jan;41(1):3-25.
15. Wagner A.: Znaczenie determinant węglowodanowych (CCD) w diagnostyce alergii krzyżowej. Alergia, 2013, 3: 36-38.