Badanie w kierunku celiakii - geny HLA-DQ2 i DQ8, cena

Znaczenie genów HLA-DQ2 i HLA-DQ8 w rozwoju celiakii

Celiakia jest chorobą, która jest dziedziczona za pośrednictwem polimorfizmów określonych genów systemu HLA (Human Leukocyte Antigen). HLA stanowi aż 264 geny, które znajdują się na chromosomie szóstym związanym z kodowaniem MHC - głównego układu zgodności tkankowej. HLA odpowiada za przedstawianie antygenów komórkom układu immunologicznego, a dokładniej limfocytom T. Na tej zasadzie możliwa jest obrona organizmu przed obcymi substancjami (niestety również transplantowanymi narządami). Określone polimorfizmy wiąże się z chorobami autoimmunologicznymi, a w tym głównie celiakią, cukrzycą typu I, reumatoidalnym zapaleniem stawów, zespołem Sjögrena, narkolepsją, zesztywniającym zapaleniem stawów kręgosłupa, autoimmunologicznym zapaleniem wątroby itp. Bardzo często te choroby występują ze sobą równocześnie, a celiakia może występować także u osób, które wśród bliskich krewnych mają chorych na cukrzycę typu 1, celiakię, autoimmunologiczną chorobę wątroby lub tarczycy (np. Hashimoto, Graves-Basedow).

Z celiakią wiążą się geny HLA-DQ2 i HLA-DQ8. U 90% osób chorych na celiakię wykrywa się polimorfizm genu HLA-DQ2, zaś u niemal 10% HLA-DQ8. Niecały 1% chorych nie ma stwierdzonej obecności tych polimorfizmów, jednak mogą mieć inne rzadsze mutacje genu HLA. Obecność tych HLA-DQ2 i DQ8 świadczą o predyspozycji do zachorowania, jednak nie ma na to pewności, gdyż polimorfizmy te występują u co czwartej osoby, zaś choroba rozwija się u 1% populacji. Jeżeli badania nie wykażą powyższych polimorfizmów, można z niemal stuprocentową pewnością powiedzieć, że celiakia nigdy się nie pojawi.

Celiakia - na czym polega ta choroba?

Celiakia stanowi immunologiczną reakcję w obecności glutenu, jednak nie jest to reakcja przeciwko białkom zbóż glutenowych, lecz przeciwko błonie śluzowej jelita cienkiego. Gluten jest mieszaniną białek znajdujących się w pszenicy, życie i jęczmieniu oraz obejmującym kilka frakcji białkowych, z których najbardziej toksycznymi w przypadku osób z celiakią są gliadyny. Transglutaminaza tkankowa wiąże gliadyny z cząsteczkami HLA-DQ2 lub HLA-DQ8 pobudzając w ten sposób wytwarzanie cytokin prozapalnych i proces zapalny w ścianach jelita cienkiego, co z czasem prowadzi do spłaszczenia kosmków jelitowych i naturalnego pofałdowania błony śluzowej jelita cienkiego, za czym idzie zmniejszona powierzchnia wchłaniania składników pokarmowych. Utrudnienie trawienia i wchłaniania prowadzi bezpośrednio do dolegliwości ze strony przewodu pokarmowego, a także postępującego pogorszenia się ogólnego stanu zdrowia.

W zależności od objawów i rozwoju choroby wyróżnia się:

• celiakię klasyczną,
• celiakię nietypową,
• celiakię niemą,
• celiakię latentną.

W przypadku klasycznej celiakii, która jest najbardziej typowa dla chorych w wieku dziecięcym, objawy są bardzo charakterystyczne. Występują przede wszystkim bóle brzucha, nasilone biegunki, afty w jamie ustnej, objawy refluksu czy też zespołu jelita drażliwego. Pacjenci bardzo szybko zaczynają chudnąć, a w przypadku dzieci obserwuje się zahamowanie wzrostu i rozwoju. Celiakia klasyczna charakteryzuje się nie tylko objawami pokarmowymi, ale przede wszystkim obecnością odpowiednich przeciwciał i atrofią kosmków jelitowych.

Celiakia nietypowa dużo częściej stwierdzana jest u osób dorosłych. W tym przypadku dominują objawy spoza przewodu pokarmowego związane ze stanem skóry, zębów czy nawet układem nerwowym i płciowym. Najczęstszymi objawami w celiakii nietypowej są:

• niedokrwistość i objawy innych niedoborów pokarmowych,
• przewlekłe zmęczenie,
• migreny,
• złe samopoczucie lub zaburzenia depresyjne,
• padaczka,
• zaburzenia koordynacji ruchowej,
• nieprawidłowo rozwinięte szkliwo,
• zmiany skórne (choroba Duhringa),
• opóźnione dojrzewanie płciowe.

U znacznej części chorych celiakia bardzo długo może przebiegać w sposób bezobjawowy. Jeżeli stan jelit jest prawidłowy, ale pojawiły się przeciwciała mówi się o celiakii latentnej, zaś celiakia niema charakteryzuje się już pewnym stopniem atrofii. Celiakia niema i latentna przekształca się w pewnym momencie w pełnoobjawową chorobę trzewną.

Jakie badanie jest wykonywane w diagnostyce celiakii?

Diagnostykę w kierunku celiakii zaleca się osobom, które mają:

• charakterystyczne objawy,
• są krewnymi pierwszego stopnia chorych na celiakię,
• mają inną chorobę o podłożu autoimmunologicznym (np. cukrzycę typu 1, chorobę Hashimoto, reumatoidalne zapalenie stawów, łuszczycę, bielactwo),
• mają zespół Downa, Turnera lub Williamsa,
• cierpiących na nefropatię IgA albo niedobór IgA.

Dodatkowo za miarodajną uznaje się diagnostykę jedynie w przypadku, gdy przez co najmniej 6 poprzedzających tygodni gluten był spożywany minimum raz dziennie. Nie dotyczy to jednak badania genetycznego.

Aby móc wykluczyć celiakię przede wszystkim należy wykonać badanie genetyczne na celiakię, w którym będą wyszukiwane polimorfizmy genów celiakii HLA-DQ2 i HLA-DQ8. Takie badanie jest bardzo proste, gdyż polega na oddaniu niewielkiej ilości krwi w punkcie pobrań. W laboratorium wykorzystuje się technologię PCR, czyli łańcuchowej reakcji polimerazy, oraz sekwencjonowania DNA. Badanie genetyczne w kierunku celiakii można wykonać szybko i wiarygodnie, a jego cena wynosi tylko 239 zł. Za niewielką kwotę dowiadujemy się nie tylko o własnym ryzyku zachorowania na celiakię, ale również możliwości, że występuje ona w naszym najbliższym otoczeniu lub może zostać przekazana potomstwu. Jeżeli więc badanie wykaże obecność polimorfizmu HLA-DQ2 lub HLA-DQ8 możemy polecić wykonanie badania genetycznego naszym bliskim.

W następnej kolejności zaleca się wykonanie serologii. Badanie serologiczne w kierunku celiakii polega na pomiarze w próbce krwi stężenia odpowiednich przeciwciał przeciwendomyzjalnych (EmA), przeciw transglutaminazie tkankowej (tTG) lub przeciwko deaminowanym peptydom gliadyny (DGP). Analizie powinny podlegać immunoglobuliny A, jednak w przypadku ich ogólnego niedoboru zaleca się wykonanie pomiaru przeciwciał w klasie IgG. Po wykluczeniu z diety glutenu poziom tych przeciwciał maleje. Ze względu na ten fakt nie zaleca się diety bezglutenowej przed dokładną diagnostyką. Badania serologiczne wykonuje się także dla oceny skuteczności leczenia.

Jeżeli zostanie stwierdzona obecność predyspozycji genetycznej oraz właściwych przeciwciał, zaleca się pogłębienie diagnostyki o badanie endoskopowe i histopatologiczne. W endoskopii może być zmniejszenie liczby fałdów w dwunastnicy, wyżłobienie ich brzegów, spłaszczenie lub zanik, a także widoczne naczynia krwionośne. Histopatologia wycinka błony śluzowej dwunastnicy u osoby z celiakią wykaże przerost krypt, zanik kosmków jelitowych i podwyższenie liczby limfocytów śródnabłonkowych.

Biorąc pod uwagę liczne powikłania celiakii, które wiążą się z niedoborami składników pokarmowych, warto uzupełnić diagnostykę o badanie stężenia żelaza, kwasu foliowego, wapnia, witaminy D oraz albuminy, aby w odpowiednim momencie móc wdrożyć ewentualną suplementację.

W przypadku objawów związanych z glutenem warto dodatkowo poszerzyć diagnostykę w kierunku alergii na gluten lub nieceliakalnej nadwrażliwości na gluten, aby wykluczyć ich obecność, zaś enteropatia (zanik kosmków jelitowych) występuje także w innych zaburzeniach zdrowotnych, których podejrzenie również należy wyeliminować. Do enteropatii może prowadzić anoreksja, niedożywienie białkowe, infekcje, niedobory odporności i choroby zapalne jelit. Dodatkowo ze względu na częste współistnienie ze sobą różnych chorób o podłożu autoimmunologicznym, które wpływają wzajemnie na efekty leczenia, warto się w przebadać w kierunku m.in. cukrzycy typu I, reumatoidalnego zapalenia stawów, autoimmunologicznego zapalenia tarczycy czy łuszczycy.

Jest diagnoza - co potem?

Samo stwierdzenie obecności genów HLA-DQ2 i DQ8 predysponujących do rozwoju celiakii nie jest powodem do wprowadzenia leczenia. Dopiero przy potwierdzeniu podwyższonego poziomu przeciwciał typowych dla celiakii oraz zmian na terenie śluzówki jelita zaleca się wdrożenie dietoterapii, a w przypadku braku jej skuteczności (celiakia oporna na dietę) wprowadza się objawowe leczenie immunosupresyjne. Do oporności w celiakii może dojść w sytuacji, gdy przez długi czas pacjent nie był zdiagnozowany, przez co również nie leczony, lub leczenie dietetyczne nie było w pełni przestrzegane. Co ważne, leczenie dietetyczne bądź farmakologiczne w celiakii nie pozwala na pełne wyleczenie choroby, a jedynie redukcję objawów, poprawę stanu jelit i prewencję licznym powikłaniom takim jak osteoporoza, niedokrwistość, trudności z zajściem i utrzymaniem ciąży, przedwczesna menopauza oraz nowotwory przewodu pokarmowego.

Dietoterapia w celiakii polega na wykluczeniu ze swojego żywienia wszelkich źródeł nawet śladowych ilości glutenu. Toksyczne dla osób z celiakią białka znajdują się w pszenicy, życie i jęczmieniu. Ze względu na częste wykorzystanie tych zbóż mogą być one składnikiem lub zanieczyszczeniem w trakcie procesu produkcyjnego innych produktów spożywczych. Przez to śladowe ilości glutenu można znaleźć w słodyczach, wyrobach wędliniarskich, przyprawach, mąkach (nawet bezglutenowych zbóż), a także leków i suplementów diety. Dlatego dieta bezglutenowa u osoby z celiakią opiera się na stałej analizie pokarmów, które chce spożyć. Ze względu na bezpieczeństwo pacjentów z celiakią na rynku pojawiły się produkty bez glutenu oznaczone certyfikatem Przekreślonego Kłosa. Są to produkty, w których przeanalizowano zawartość glutenu, a certyfikat otrzymały tylko te, w których ta ilość nie jest szkodliwa. Dodatkowo przez pierwsze miesiące po wykonaniu badań zaleca się dietę bez laktozy. Z powodu uszkodzenia śluzówki jelita cienkiego dochodzi do wtórnej nietolerancji laktozy wynikającej z ograniczonego wytwarzania laktazy. Po odbudowaniu śluzówki jelita można przywrócić spożycie laktozy w diecie.

Autor merytoryczny: Mgr Katarzyna Startek, Dietetyk