Dieta przy zespole jelita drażliwego

Ustalając dietę w zespole jelita drażliwego należy wziąć pod uwagę:

• rodzaj występujących objawów,
• obecność nietolerancji pokarmowych.

Co to jest zespół jelita drażliwego - objawy

Zespół jelita drażliwego tak naprawdę nie jest możliwy do zdiagnozowania w standardowy sposób jak inne choroby. W postawieniu diagnozy bierze się pod uwagę charakterystyczne objawy i jednoczesne wykluczenie wszystkich innych zaburzeń zdrowotnych, które mogą mieć podobny przebieg.

Typowe dla zespołu jelita drażliwego objawy zostały zebrane i opisane w Kryteriach Rzymskich IV z 2016 roku, które pozwalają na zdiagnozowanie, jeżeli minimum raz w tygodniu przez ostatnie 3 miesiące występowały bóle brzucha związane z wypróżnianiem, ze zmianą częstotliwości lub zmianą konsystencji wypróżnień. Ze względu na charakterystykę wypróżnień u pacjentów z zespołem jelita drażliwego wyróżnia się cztery typy tego zaburzenia: zaparciowy, biegunkowy, mieszany (biegunki i zaparcia pojawiają się zamiennie) i nieokreślony. Typowy dla tego zaburzenia ból brzucha zazwyczaj mija po wypróżnieniu, co może odróżniać ten zespół od innych zaburzeń związanych z bólem.

W zespole jelita drażliwego bardzo często współwystępują również inne objawy ze strony przewodu pokarmowego (wzdęcia i gazy, zgaga, mdłości, wymioty) oraz pozajelitowe (bóle pleców w okolicy krzyżowej, bóle mięśniowo-stawowe, zaburzenia ginekologiczne, przewlekłe zmęczenie). U co czwartego pacjenta z zespołem jelita drażliwego obserwuje się różnego typu problemy na podłożu psychicznym takie jak stany lękowe, depresje i trudności z radzeniem sobie ze stresem.

Dieta na zespół jelita drażliwego

Naukowcy z Monash University w Australii po dokładnym przebadaniu ogromnej liczby pokarmów zaprojektowali dietę odpowiednią dla osób z zespołem jelita drażliwego, czyli dietę o ograniczonej zawartości FODMAP. Pod tym akronimem znajdują się krótko łańcuchowe węglowodany, które nie są wchłaniane z przewodu pokarmowego i ulegają fermentacji bakteryjnej, co przyczynia się do ujawnienia się objawów zespołu jelita drażliwego. FODMAP rozwija się jako fermentujące oligosacharydy, disacharydy, monosacharydy i poliole. W ramach oligosacharydów wyróżnia się fruktany i galaktooligosacharydy, które występują przede wszystkim w zbożach (np. pszenicy, życie), nasionach roślin strączkowych i innych. Disacharydem jest laktoza, czyli tzw. cukier mleczny, a monosacharydem fruktoza, która powszechnie występuje w owocach, miodzie i wysokofruktozowym syropie kukurydzianym (wykorzystywany często w przemyśle spożywczym). Poliolami są sorbitol, maltitol, ksylitol, mannitol i izomalt, które zarówno naturalnie występują w wielu warzywach, owocach i grzybach, a także częstym dodatkiem do żywności. Węglowodany te odpowiadają za pojawienie się objawów ze strony przewodu pokarmowego u osób z zespołem jelita drażliwego.

Dieta low-FODMAP polega na znacznym ograniczeniu tych węglowodanów w żywieniu. Dieta ta składa się z trzech faz. Pierwszą jest faza eliminacyjna, w której wyklucza się wszystkie produkty określone przez Monash University za zakazane, co powinno trwać od 4 do 6 tygodni i w tym czasie objawy powinny się zredukować. Kolejną fazą jest reintrodukcja, w której wprowadza się do diety stopniowo produkty z każdej z grup węglowodanów w coraz większych ilościach - na każdą z grup należy poświęcić tydzień. W tym czasie należy dokładnie obserwować pojawiające się objawy, gdyż ta faza pozwala na dokładne wykrycie, które węglowodany są nietolerowane w przypadku danej osoby. Fazę trzecią stanowi dalszy sposób żywienia, który powinien opierać się w głównej mierze na produktach o niskiej zawartości FODMAP oraz spożyciu produktów z FODMAP w ilościach, które uzna się za tolerowane przez swój własny przewód pokarmowy. Do ustalenia, jakie ilości są tolerowane, należy dojść doświadczalnie we własnym zakresie.

Przeczytaj, jakie badania należy wykonać, aby opracować zbilansowaną dietę.

Zespół jelita drażliwego a nietolerancje pokarmowe

Objawy przypominające zespół jelita drażliwego mogą być w rzeczywistości objawami różnych rodzajów nietolerancji pokarmowych. Może się jednak tak zdarzyć, że nietolerancje pokarmowe będą współistnieć z zespołem jelita drażliwego, a brak ich zdiagnozowania nie pozwoli na właściwe wyleczenie. Różne badania wykazały, że 64-89% pacjentów przyznaje, że ich objawy są wyzwalane przez posiłki lub konkretne produkty. Często wymieniane są: zboża (w tym głównie pszenica), niektóre owoce (np. jabłka, śliwki) i warzywa, przetwory mleczne, potrawy tłuste lub ostre, kawa i alkohol (wino i piwo). W przypadku objawów po produktach takich jak wino, sery czy mięso warto zwrócić uwagę na możliwość występowania nietolerancji na aminy biogenne takie jak histamina.

Sprawdź badanie w kierunku nietolerancji histaminy ❱

W przypadku zespołu jelita drażliwego bada się również możliwość zaistnienia nietolerancji pokarmowych IgG-zależnych, które są odpowiedzialne za występowanie szeregu niespecyficznych objawów rozłożonych w czasie. Mogą prowadzić do zaburzeń ze strony przewodu pokarmowego przypominających objawy tego zespołu, a także do stanów depresyjnych, bóli migrenowych, przewlekłego zmęczenia i wielu innych problemów zdrowotnych. Nietolerancje IgG-zależne diagnozuje się za pomocą testów, które określają poziom przeciwciał IgG specyficznych dla produktów spożywczych. Przykładem takiego testu jest IMMUNOdiagDIETA, którym można przebadać 28, 44, 88 i 280 produktów. Kilkumiesięczna dieta z ich wykluczeniem zmniejsza stan zapalny w organizmie, więc wspomoże dodatkowo standardowe leczenie zespołu jelita drażliwego.

Pakiet badań w kierunku nietolerancji pokarmowych

W związku z produktami wywołującymi objawy mówi się głównie na temat wspomnianych już FODMAP. Obejmują one jednak z definicji także laktozę i fruktozę, na które może jednocześnie występować nietolerancja. Nawet do 37% Polaków może być obciążonych genem LCT, który odpowiada za hipolaktazję pierwotną. Zaburzenie to powoduje, że wraz z wiekiem traci się zdolność do trawienia laktozy, przez co ulegać będzie ona nasilonej fermentacji w jelicie grubym. W przypadku potwierdzenia hipolaktazji pierwotnej, co można wykonać z pomocą łatwego testu genetycznego, laktoza powinna zostać na stałe ograniczona lub wręcz wykluczona z diety.

U 30% chorych na zespół jelita drażliwego stwierdza się nieceliakalną nadwrażliwość na gluten. W ich przypadku wykluczenie glutenu z diety może wspomóc terapię i przynieść pozytywne korzyści. Przed zastosowaniem diety bezglutenowej koniecznie należy wykonać diagnostykę w kierunku celiakii, która również może dać objawy zbliżone do zespołu jelita drażliwego. Stwierdzenie celiakii opiera się na wykonaniu badania genetycznego na obecność określonych polimorfizmów HLA-DQ2 i HLA-DQ8, badań serologicznych na obecność przeciwciał wytworzonych w procesie autoimmunologicznym oraz badań endoskopowych w kierunku zmian na terenie ścian jelita cienkiego. W przypadku nieceliakalnej nadwrażliwości na gluten dieta bezglutenowa może być stosowana tylko kilka miesięcy lub lat i nie musi być bardzo restrykcyjna, zaś w celiakii wymagane jest ścisłe stosowanie się do diety bezglutenowej przez całe życie.

Zespół jelita drażliwego - zaparcia lub biegunka a dieta

Dieta w zespole jelita drażliwego powinna być skupiona na redukcji objawów. W celu ustabilizowania perystaltyki jelit istotne jest regularne spożywanie posiłków i zadbanie o spokojną atmosferę w tym czasie. Dodatkowo zaleca się ograniczenie spożycia błonnika do około 10 g na dobę, dzięki czemu zmniejszy się ilość biegunek, a w przypadku zaparć uniknie się nadprodukcji gazów i wzdęć. W przeciwieństwie do typowych zaparć nie zaleca się zwiększenia spożycia błonnika. Osoby z zespołem jelita drażliwego powinny ograniczyć w jak największym stopniu błonnik nierozpuszczalny, a spożywać jedynie frakcje rozpuszczalne, które występują np. w jabłkach (pektyny), babce płesznik lub produktach owsianych.

Dieta osoby z zespołem jelita drażliwego powinna przede wszystkim być oparta o zasady zdrowego i zbilansowanego żywienia, a dodatkowo być dietą łatwo strawną i wykluczającą produkty nietolerowane, które mogą wywołać objawy.

Zespół jelita drażliwego - co jeść a czego nie jeść?

Znacznym ułatwieniem w stosowaniu diety low-FODMAP jest specjalna aplikacja wydana przez Monash University oraz prowadzona przez nich edukacja online, dzięki czemu można dokładnie zapoznać się z listą dozwolonych i zabronionych produktów, a dodatkowo aplikacja podaje, jakie ilości produktów ograniczonych są uznawane za bezpieczne.

Dieta low-FODMAP wyklucza znaczną ilość produktów spożywczych, które zostały przebadane przez Monash University pod kątem zawartości fermentujących węglowodanów. W przypadku produktów zbożowych wyklucza się znaczną część produktów z pszenicy czy żyta, ale także płatki kukurydziane. Wyklucza się lub ogranicza również dużo warzyw i owoców, np. rośliny strączkowe (fasola, bób, soja), warzywa kapustne, jabłka, awokado. Z innych grup produktów niezalecane są m.in. nerkowce, pistacje, miód. Niedozwolona jest również znaczna ilość przetworów mlecznych i ich roślinne odpowiedniki w postaci napoju sojowego, kokosowego czy owsianego.

Na diecie low-FODMAP wciąż duża liczba produktów jest dozwolona w nieograniczonych lub ograniczonych ilościach. Spożywać można sporą ilość przetworów mlecznych (np. sery twarde, jogurty kozie), ich zastępników (np. mleko migdałowe, z quinoa, jogurt kokosowy), produktów ze zbóż bezglutenowych i glutenowych (np. pieczywo pszenne na zakwasie w ograniczonych ilościach), warzyw czy owoców.

Dodatkowo należy wykluczyć ze swojej diety wszystkie produkty, które zostały zdiagnozowane jako nietolerowane na drodze alergii pokarmowej, nietolerancji IgG-zależnej lub w innych mechanizmach.

Kawa a zespół jelita drażliwego

U większości społeczeństwa kawa jest odpowiedzialna za przyspieszenie perystaltyki jelit - u 30-40% populacji odpowiada za efekt przeczyszczający. Sama kofeina dodatkowo podrażnia śluzówkę jelita. Także część chorych na zespół jelita drażliwego może odczuwać różne nieprzyjemne objawy po spożyciu kawy takie jak niestrawność lub ból brzucha. Kawa jest również źródłem błonnika, jednak badania nie wykazały, aby kawa rozpuszczalna czy espresso posiadały FODMAPs w nadmiernych ilościach. Często spożywana w Polsce kawa sypana niestety nie została pod tym kątem przebadana. W diecie low-FODMAP zaleca się jednak ograniczenie spożycia kawy do jednej filiżanki dziennie, a także odpowiednie wybieranie “zabielaczy” w postaci mleka niskolaktozowego oraz napojów roślinnych o niskiej zawartości FODMAPs.

Zioła a zespół jelita drażliwego

Badania wskazują, że niektóre zioła, a szczególnie olejki z nich wyekstrahowane, mają pomocne działanie w leczeniu zespołu jelita drażliwego. Wśród przebadanych ziół jest mięta pieprzowa, melisa lekarska, kolendra i imbir. Melisa łagodzi skurcze jelit, ale może również łagodzić stany nerwowe, które mogą nasilać objawy zespołu jelita drażliwego. Najlepiej przebadany jest olejek z mięty pieprzowej. Wykazano, że zmniejsza częstotliwość objawów takich jak bóle brzucha, wzdęcia (przeczytaj ➜ najlepsze sposoby na wzdęcia) czy biegunki i poprawia ogólne samopoczucie.

Ze względu na obecność FODMAP nie zaleca się spożycia niektórych naparów ziołowych, które zwyczajowo są stosowane w zaburzeniach jelitowych. Wśród nich są napary z rumianku, kopru włoskiego, mniszka lekarskiego, a także herbaty zawierające korzeń cykorii. Dodatkowo należy ograniczać spożycie mocnej czarnej herbaty, herbaty oolong i herbaty chai ze względu na znaczną ilość fruktanów.

W przypadku zastosowania preparatów ziołowych należy skonsultować się z lekarzem lub farmaceutą, aby wykluczyć możliwość interakcji danej rośliny ze stosowanymi lekami.

Autor merytoryczny: Mgr Katarzyna Startek, Dietetyk

Aktualizacja: 2018-12-01