Czynniki środowiskowe sprzyjające rozwojowi nowotworów

Czynniki środowiskowe sprzyjające rozwojowi nowotworów

Czynniki środowiskowe sprzyjające rozwojowi nowotworów nazywane są czynnikami kancerogennymi (kancerogenami, karcynogenami). Jest to grupa substancji i patogenów, które zwiększają ryzyko związane z wystąpieniem choroby nowotworowej, szczególnie u osób posiadających predyspozycje genetyczne, które można stwierdzić poprzez wykonanie badań genetycznych. Zaś sam rozwój nowotworów można określić za pomocą badań markerów nowotworowych.

Do czynników środowiskowych należą:

1. Czynniki środowiskowe fizyczne
   • promieniowanie ultrafioletowe - najczęściej powoduje podstawnokomórkowego raka skóry oraz czerniaka. Szkodliwość uzależniona jest od czasu naświetlania oraz od źródła, z którego pochodzi promieniowanie. Krótkotrwałe, regularne opalanie skóry w naturalnym świetle słonecznym jest wręcz wskazane, dzięki temu nasz organizm wytwarza witaminę D. Witamina ta jest niezbędna do prawidłowego funkcjonowania organizmu - specjaliści wskazują, że jej odpowiednie stężenie w organizmie zmniejsza ryzyko rozwoju wielu chorób (w tym również guzów nowotworowych);
   • promieniowanie jonizujące - w tym przypadku wszystkie rodzaje i formy promieniowania są szkodliwe (promieniowanie rentgenowskie X, promieniowanie gamma, promieniowanie korpuskularne). Promieniowanie jonizujące zwiększa ryzyko rozwoju białaczek, raka tarczycy, piersi, ślinianek, płuca i nowotworów skóry.
2. Czynniki środowiskowe chemiczne
   • węglowodory aromatyczne, policykliczne - substancje te są wytwarzane podczas smażenia tłuszczów zwierzęcych oraz w procesie wędzenia, duże ich ilości znajdują się również w dymie tytoniowym. Przyczyniają się do rozwoju mięsaków, nowotworów płuc, pęcherza moczowego, ślinianek, nerek oraz raka prostaty;
   • aromatyczne aminy i barwniki azowe - stanowią około 70% wszystkich barwników stosowanych w przemyśle spożywczym i tekstylnym, mogą być wytwarzane we wszystkich kolorach - stąd ich duża popularność. Przyczyniają się do rozwoju zmian nowotworowych w obrębie wątroby, dróg żółciowych oraz pęcherza moczowego;
   • aflatoksyna B1 - to karcynogen (czynnik rakotwórczy) wytwarzany przez grzyba pleśniowego Asperigillus flavus, występujący głównie w nieprawidłowo przechowywanych orzechach i ziarnach zbóż, przyczynia się do rozwoju raka wątroby;
   • azbest - czynnik kancerogenny, na którego narażeni są głównie pracownicy budowlani. Powoduje groźną pylicę azbestową oraz zmiany nowotworowe głównie w obrębie układu oddechowego (nowotwory płuc, otrzewnej i krtani), ale również nowotwór jajników, żołądka, jelit, trzustki;
   • hormony - działanie niektórych hormonów, a w szczególności estrogenów wiąże się z powstaniem nowotworów, najliczniej wątroby oraz piersi. Zauważalny jest wzrost zachorowalności na raka piersi oraz szyjki macicy u kobiet, które we wczesnej młodości stosowały doustną antykoncepcję hormonalną. Większe ryzyko wystąpienia choroby nowotworowej mają też osoby stosujące hormonalną terapię zastępczą. Ryzyko jest wyższe u w osób, u których stwierdzono mutacje genetyczne, głównie w genach BRCA.
3. Czynniki środowiskowe biologiczne

Do czynników biologicznych powiązanych z wystąpieniem choroby nowotworowej zaliczamy głównie wirusy onkogenne, czyli takie, które są zdolne do zainicjowania procesu nowotworowego. U ludzi najczęściej występują:

• wirusy brodawczaka ludzkiego (HPV) - typ 16 i 18 wirusa HPV należą do grupy wysokiego ryzyka rozwoju raka szyjki macicy, skóry, odbytu i prącia;
• wirus Epsteina – Barr (EBV) - związek z występowaniem nowotworu złośliwego jamy nosowo-gardłowej, żołądka, chłoniakiem Burkitta oraz prawdopodobnie ziarnicą złośliwą;
• wirus zapalenia wątroby typu B (HBV) i typu C (HPV) - przewlekła infekcja zwiększa ryzyko rozwoju raka wątroby;
• wirus mięsaka Kaposiego (KSHV, HHV-8) - zwiększa ryzyko rozwoju mięsaka Kaposiego i pierwotnego chłoniaka wysiękowego;
• wirusy ludzkiej białaczki T (HTLV-I i HTLV-II) - zwiększają ryzyko ostrej białaczki z limfocytów T.

Osoby, które przebyły infekcję wirusową powodowaną przez wyżej wymienione patogeny, są w grupie podwyższonego ryzyka rozwoju nowotworu i powinny szczególnie dbać o swoje zdrowie.

Styl życia jako element profilaktyki nowotworów

Prawidłowy styl życia eliminujący narażenie na substancje kancerogenne i inne czynniki prowadzące do procesu nowotworowego obejmuje pełnowartościową dietę i kontrolę masy ciała, unikanie dymu tytoniowego i alkoholu oraz zmniejszenie poziomu stresu. Kontrola tych aspektów w codziennym życiu może skutecznie zmniejszyć ryzyko zachorowania na chorobę nowotworową.

Właściwie dobrana dieta odgrywa istotną rolę w profilaktyce nowotworów. Poprzez wprowadzenie kilku prostych zasad do codziennego odżywiania, można znacząco zmniejszyć ryzyko rozwoju choroby.

Najważniejsze zasady takiej "diety przeciwnowotworowej" to:

• ograniczenie spożycia tłuszczu zwierzęcego,
• zwiększenie spożycia błonnika pokarmowego,
• zmniejszenie spożywania soli i cukru,
• spożywanie produktów zawierających antyoksydanty i inne związki zapobiegające tworzeniu się nowotworu, takich jak owoce jagodowe (zawierają kwas elagowy i antocyjany), pomidory (źródło likopenu, który chroni przed uszkodzeniem DNA komórki), brokuły (źródło sulforafanu, który obniża ryzyko wystąpienia raka okrężnicy i prostaty), kapusta, kalafior, brukselka (posiadają glukozynolany, zmniejszające ryzyko zachorowania na nowotwór płuc,skóry, raka trzustki, żołądka, tarczycy, prostaty, jelita grubego i pęcherza moczowego), czosnek i cebula (posiadają allicynę i kwercetynę), zielona herbata (zawiera liczne katechiny oraz polifenole ograniczające rozwój komórek nowotworowych, zapobiegające m.in. białaczce, czerniakowi, nowotworowi prostaty), owoce cytrusowe (bogate we flawonoidy i karotenoidy o silnym działaniu przeciwnowotworowym, przyprawy - curry i papryczka chili (zawierają kurkuminę i kapsaicynę), winogrona oraz wino (w umiarkowanych ilościach - zawierają resweratrol o właściwościach antyoksydacyjnych oraz działaniu przeciwzapalnym),
• wyeliminowanie produktów zawierających potencjalne związki rakotwórcze, takich jak:
  1. wędzone mięso, ryby, sery,
  2. produkty przypalone, za mocno wysmażone (większe stężenie akrylamidu i benzopirenu),
  3. potrawy grillowane na ogniu,
  4. produkty nieświeże i nadpsute,
  5. produkty wysokoprzetworzone (zawierają duże ilości konserwantów, barwników, polepszaczy smaku).

Z pojęciem diety wiążą się również dwie bardzo częste choroby wynikające ze złego sposobu odżywiania - otyłość oraz cukrzyca.

W odniesieniu do chorób nowotworowych, otyłość znacząco zwiększa ryzyko zachorowania na raka jelita grubego, raka pęcherzyka żółciowego, raka piersi, raka endometrium, raka jajnika, raka prostaty, raka tarczycy oraz wystąpienia białaczki, szpiczaka mnogiego i chłoniaków nieziarniczych. Ostatnie wyniki badań sugerują również związek otyłości brzusznej z rakiem trzonu macicy. Ryzyko zachorowania u kobiet posiadających BMI>25 jest 3-krotnie wyższe. Po dodaniu do otyłości innych czynników, takich jak na przykład mała aktywność fizyczna, ryzyko rozwoju chorób nowotworowych jest jeszcze wyższe.

Cukrzyca jest jednym z istotniejszych czynników podwyższających ryzyko rozwoju raka endometrium, trzustki, wątroby, jelita grubego, pęcherza, piersi oraz chłoniaków nieziarniczych.

Palenie tytoniu jest kluczowym czynnikiem zwiększającym częstość zachorowania na nowotwór złośliwy płuc (gdzie aż 90% pacjentów to palacze), na nowotwory jamy ustnej, gardła, krtani, przełyku (80% pacjentów jest palaczami), ale też raka nerki, trzustki oraz pęcherza moczowego (30% pacjentów pali papierosy). Dym papierosowy zawiera ponad 50 substancji karcynogennych - wśród nich wymienia się między innymi benzo(a)piren, nitrozaminy, hydrazynę, fenol czy smołę. Ryzyko zachorowania na raka płuc jest uzależnione od długości trwania nałogu oraz ilości wypalonych papierosów.

Szacuje się, że wypalenie 1-4 papierosów dziennie zwiększa ryzyko zachorowania 3-krotnie u mężczyzn i aż 5-krotnie u kobiet!

Na szkodliwy wpływ dymu papierosowego narażeni są nie tylko palacze, wdychający tzw. dym główny, ale również osoby znajdujące się w pobliżu, inhalujące się dymem bocznym (w takich przypadkach mówimy o paleniu biernym). Dym boczny zawiera 4 razy więcej toksyn niż dym główny - dlatego należy bezwzględnie unikać przebywania w zadymionych pomieszczeniach i innych form palenia biernego. Najbardziej optymistyczny jest fakt, że palenia da się uniknąć, jest to czynnik możliwy do wyeliminowania z naszego środowiska.

Spożywanie zwiększonych ilości alkoholu przyczynia się do rozwoju raka jamy ustnej, gardła, krtani, przełyku oraz wątroby, piersi i raka jelita grubego. Największą szkodliwość wykazują produkty przemiany alkoholu w organizmie - aldehyd octowy, zaburzający proces naprawy DNA. Sam etanol (alkohol, który spożywamy) ma również toksyczne działanie miejscowe i uszkadza komórki prowadząc do procesu nowotworzenia.

Regularny i kontrolowany wysiłek fizyczny może przyczynić się do zmniejszenia ryzyka zachorowania na nowotwory złośliwe, głównie raka piersi, jelita grubego, gruczołu krokowego oraz błony śluzowej trzonu macicy. Badania udowodniły, że 1 godzina wzmożonej aktywności fizycznej 5 razy w tygodniu znacząco zmniejsza ryzyko zachorowania na raka piersi i raka jelita grubego. Biologiczny mechanizm tej zależności w przypadku raka piersi opiera się głównie na zmniejszeniu długości działania estrogenów na pierś, obniżeniu poziomu insuliny oraz insulinozależnego czynnika wzrostu (IGF-1), aktywacji układu odpornościowego i kontroli masy ciała kobiety.

Związek rozwoju choroby nowotworowej z silnym stresem (np. przeżyciem traumatycznych sytuacji, lękiem, depresją) został zauważony już w starożytności. W XX wieku zaproponowane zostały dwa pomysły, które miały wyjaśnić to zjawisko - “koncepcja osobowości rakowej – typu C” oraz “model utraty i depresji”.

Koncepcja osobowości typu C opisuje charakterystyczny typ osobowości wśród ludzi, którzy częściej zapadali na choroby nowotworowe i mieli gorsze rokowania. Osobowość ta wykazuje takie cechy jak:

• hamowanie uczuć, wycofywanie się, wypieranie emocji,
• hamowanie agresji,
• skłonność do depresji,
• reagowanie na stres poczuciem beznadziejności, pesymistyczne myślenie,
• długotrwałe chowanie urazy, wrogość.

Model utraty i depresji powstał w odpowiedzi na zaskakujące wyniki badań - w grupie kobiet po rozwodach i w separacjach odsetek zachorowań na raka szyjki macicy był dużo większy. Zaproponowano teorię mówiącą o tym, że rozwój nowotworu poprzedzony jest utratą bliskiej osoby i głęboką depresją. W późniejszych, bardziej szczegółowych badaniach stwierdzono, aż 72% badanych osób chorych na nowotwory straciło bardzo bliską osobę w okresie poprzedzającym wystąpienie choroby.