Nowotwory w rodzinie - czy jestem w grupie ryzyka?

Większość nowotworów ma podłoże genowe - musi dojść do zmian w konkretnych genach zanim choroba się rozwinie. Uszkodzenie genu doprowadza do niekontrolowanych podziałów komórek przy jednoczesnym zahamowaniu mechanizmów powstrzymujących ich namnażanie. Należy jednak pamiętać, że nieprawidłowe geny nie znajdują się tylko w odziedziczonym po przodkach materiale genetycznym (co można zdiagnozować badaniem genetycznym), ponieważ do ich uszkodzenia może dojść również na skutek czynników środowiskowych np. palenia tytoniu bądź nieprawidłowej diety.

Mechanizm powstawania nowotworów uwarunkowanych dziedzicznie

Nowotwór to nieprawidłowa tkanka, której wzrost jest niezależny od komórkowych mechanizmów kontrolnych. Rozwija się na skutek nieprawidłowych zmian w genach, do których dochodzi w przebiegu procesu kancerogenezy. Na rozwój nowotworu główny wpływ mają liczne niekorzystne czynniki środowiskowe (brak ruchu, ekspozycja na toksyczne substancje, palenie papierosów) - szacuje się, że 70-90% wszystkich nowotworów rozwija się w ich wyniku, nowotwory te określane są jako sporadyczne. W przypadku tego typu nowotworów nieprawidłowości genetyczne wykrywane są wyłącznie w tkance guza.

Czynniki dziedziczne stanowią natomiast przyczynę rozwoju 10-30% wszystkich nowotworów. W przebiegu każdego nowotworu pojawia się szereg mutacji genetycznych - u osób z rodzinnymi predyspozycjami do zachorowania część z nich jest przekazywana potomstwu przez rodziców. W takim przypadku do pierwszej mutacji dochodzi w rozrodczych komórkach rodzica jeszcze przed zapłodnieniem, dlatego też mutacja ta po zapłodnieniu obecna jest we wszystkich komórkach organizmu dziecka. Zmiana ta nazywana jest mutacją germinalną. Nosiciele takiej mutacji mają dużo większą szansę zachorowania na nowotwór, nawet jeśli nie są narażeni na działanie niekorzystnych czynników środowiskowych. Obecność mutacji germinalnej w genie kluczowym dla procesu nowotworzenia powoduje powstawanie dalszych zmian w komórce w dużo większym stopniu niż długotrwałe działanie czynnika rakotwórczego. Jest to spowodowane faktem, że mutacje te zazwyczaj występują w genach, których produkty pełnią ważne funkcje w prawidłowym funkcjonowaniu komórki - genach supresorowych, protoonkogenach czy genach biorących udział w naprawie uszkodzeń materiału genetycznego (spowodowanych na przykład przez promieniowanie ultrafioletowe).

Przykłady nowotworów występujących rodzinnie

Jednym z najczęściej diagnozowanych nowotworów występujących rodzinnie jest rak piersi. Badania wskazują, że znaczna część raków piersi i/lub raków jajnika jest uwarunkowana dziedzicznie. Najczęściej rodzinne zachorowania na te rodzaje nowotworów związane są z mutacjami w genach BRCA1 i BRCA2. Produkty kodowane przez te geny biorą udział w naprawie uszkodzeń DNA, a brak ich aktywności zaburza ten proces, prowadzi do gromadzenia się błędów, a tym samym zwiększa ryzyko rozwoju nowotworów. Ryzyko rozwoju raka sutka (raka piersi) lub jajnika w przypadku posiadania mutacji w genie BRCA1 wynosi odpowiednio 70% i 40%, natomiast w przypadku posiadania mutacji w genie BRCA2 - 56% i 27%. Na podstawie wywiadu rodzinnego, diagnozę odnośnie genetycznego uwarunkowania nowotworu można postawić, jeżeli:

• w rodzinie wystąpiły co najmniej trzy przypadki raka piersi i/lub raka jajnika w dowolnym wieku,
• doszło do dwóch zachorowań wśród krewnych pierwszego stopnia,
• w rodzinie zdiagnozowano raka piersi u osoby przed 40 rokiem życia,
• nowotwór w obu piersiach lub jajnikach rozwinął się u tej samej osoby,
• rak piersi i nowotwór jajnika rozwinął się u tej samej osoby,
• raka piersi zdiagnozowano u mężczyzny.

Wśród dziedzicznych nowotworów wyróżnia się również raki układu pokarmowego (najczęściej jest to rak jelita grubego, w przypadku którego 10-20% zachorowań występuje rodzinnie), a także nowotwory skóry, raka prostaty (podłoże genetyczne w ok. 10% przypadków) czy raka nerki (podłoże genetyczne w ok. 5% przypadków). Diagnoza potwierdzająca rodzinne predyspozycje do zachorowania zostaje postawiona na podstawie wywiadu przeprowadzonego wśród członków rodziny - odnośnie częstości zachorowań w rodzinie na określony typ nowotworu, wieku w którym dana osoba zachorowała, a także na podstawie przeprowadzonych badań genetycznych. Należy pamiętać jednak o tym, że z pokolenia na pokolenia dziedziczona jest nie choroba, a tylko predyspozycja genetyczna do zachorowania na nowotwór. Dlatego identyfikacja osób z genetycznymi predyspozycjami do zachorowań na nowotwory jest procesem bardzo istotnym, ponieważ umożliwia wprowadzenie odpowiedniego postępowania profilaktycznego w celu zminimalizowania prawdopodobieństwa zachorowania bądź postępowania terapeutycznego, jeżeli proces chorobowy już się rozpoczął.

Czym cechują się nowotwory występujące rodzinnie?

Nowotwory występujące rodzinnie często nie dają się odróżnić od nowotworów sporadycznych pod względem histopatologicznym i klinicznym. Występują jednak pewne cechy charakterystyczne, którymi różnią się te dwa rodzaje nowotworów. Nowotwory o podłożu dziedzicznym można podejrzewać, gdy: