Nowotwory łagodne i złośliwe - kiedy dochodzi do uzłośliwienia nowotworu?

Co to są nowotwory łagodne?

Nowotwory zazwyczaj dzieli się na nowotwory łagodne i złośliwe, niektóre z nich łączą w sobie cechy i jednych, i drugich (nowotwory miejscowo złośliwe). Nowotwory łagodne zwykle rozwijają się wolno, powiększają się stopniowo przez wiele lat. Zwykle otoczone są torebką zbudowaną z tkanki włóknistej, charakteryzują się ostrym odgraniczeniem guza - nie naciekają na okoliczne tkanki nawet jeżeli torebka guza nie jest obecna. Nowotwory łagodne nie mają też możliwości tworzenia przerzutów. Wśród nowotworów łagodnych można wyróżnić na przykład mięśniaki (zbudowane z tkanki mięśniowej, są najczęstszymi nowotworami występującymi u kobiet), niektóre rosną natomiast w postaci polipów (tworów o obłym kształcie, które wystają ponad powierzchnię płaszczyzny) - w formie polipa mogą się także rozwijać nowotwory złośliwe. Często występującymi u ludzi zmianami są polipy jelita grubego - łagodne nowotwory błony śluzowej, w przypadku wykrycia ich obecności należy je usunąć i wykonać badanie histopatologiczne, które pozwoli na ocenę ich charakteru (nowotwór łagodny lub złośliwy).

Rodzaje i cechy charakterystyczne nowotworów złośliwych

Nowotwory złośliwe dzielą się na kilka podstawowych grup w zależności od tkanki z jakiej wywodziła się komórka, która zapoczątkowała proces nowotworowy. Wśród tych grup wyróżnia się raki, mięsaki, białaczki i chłoniaki. Raki to nowotwory złośliwe, które wywodzą się z tkanki nabłonkowej i rozwijają się najczęściej u osób po 50. roku życia. Nabłonek jest tkanką oddzielającą wnętrze ciała człowieka od środowiska zewnętrznego - buduje skórę i wyścieła układ moczowy, oddechowy oraz przewód pokarmowy. We wszystkich tych miejscach może rozwinąć się więc nowotwór złośliwy. Mięsaki są natomiast nowotworami wywodzącymi się z tkanki łącznej, rozwijają się zazwyczaj u osób młodych i dzieci - można wyróżnić na przykład mięsaki kości. Białaczki wywodzą się z układu krwiotwórczego na skutek nieprawidłowego rozrostu białych krwinek (wyróżnia się między innymi białaczki szpikowe i limfatyczne), a chłoniaki wywodzą się z układu chłonnego i atakują najczęściej ludzi młodych i osoby po 60. roku życia.

Do cech charakterystycznych nowotworów złośliwych (odróżniających ich od nowotworów łagodnych) należy naciekanie sąsiadujących tkanek oraz zdolność do przerzutowania do węzłów chłonnych i narządów odległych. Naciekanie na sąsiadujące tkanki wiąże się z ich niszczeniem, a naciekanie na naczynia krwionośne i chłonne umożliwia tworzenie przerzutów - po dostaniu się do światła naczynia z chłonką lub krwią, nowotwory mogą rozsiewać się po całym organizmie tworząc nowe guzy. Im większy jest nowotwór, tym więcej komórek się w nim namnaża i istnieje większe ryzyko pojawienia się przerzutów - dlatego tak ważne jest, aby wykrywać nowotwory złośliwe we wczesnym stadium, gdy możliwe jest skuteczne leczenie. Do innych cech nowotworów złośliwych należy szybki wzrost, duże zróżnicowanie wyglądu komórek nieprawidłowych, brak torebki guza czy zdolność do tworzenia wznowy (odrastania w pierwotnym miejscu występowania po wycięciu pierwszej zmiany).

W dzisiejszych czasach, dzięki postępowi medycyny można wiele nowotworów wykryć w bardzo wczesnym etapie rozwoju - stosuje się różne badania profilaktyczne i diagnostyczne, np. badania markerów nowotworowych. Coraz więcej ludzi przeprowadza również badanie genetyczne, które polega na laboratoryjnej analizie DNA w celu wykrycia mutacji, które predysponują do zachorowania na różne nowotwory. Przykładem takich mutacji mogą być zmiany w genach BRCA1 i BRCA2, które zwiększają ryzyko zachorowania na raka piersi i jajnika (w przypadku posiadania mutacji w genie BRCA1 ryzyko zachorowania na raka piersi to 70% a na nowotwór jajnika 40%, w przypadku mutacji genu BRCA2 ryzyko to wynosi natomiast odpowiednio 56% i 27%). Innymi mutacjami zwiększającymi ryzyko nowotworu złośliwego są mutacje w genie CHEK2 - ich nosicielstwo wiąże się ze wzrostem prawdopodobieństwa wystąpienia złośliwego guza nerki, jelita grubego, tarczycy, piersi i gruczołu krokowego.

Jeżeli mamy świadomość obecności szkodliwej mutacji, możemy odpowiednio wcześnie zastosować działania profilaktyczne, które zmniejszą ryzyko zachorowania do minimum lub pozwolą na wykrycie nowotworu w jak najwcześniejszym stadium.Wykonanie badań genetycznych jest więc bardzo istotne - zwłaszcza w przypadku osób, w rodzinach których diagnozowano już przypadki nowotworów złośliwych (ryzyko odziedziczenia szkodliwej mutacji wynosi 50%). Testy genetyczne są wiarygodne, proste i bezpieczne dla pacjenta - do ich wykonania niezbędna jest tylko próbka materiału biologicznego pacjenta (najczęściej jest to próbka krwi lub śliny), z której pozyskiwany jest DNA. Badania te wykonuje się tylko raz w ciągu życia, ponieważ nasz materiał genetyczny nigdy się nie zmienia. Ponadto, test genetyczny jest niezależny od aktualnego stanu zdrowia osoby poddanej badaniu, nie ma więc żadnych przeciwwskazań do jego zrobienia.

W przypadku leczenia już powstałego nowotworu stosuje się zabiegi chirurgiczne, radioterapię (napromienianie) oraz chemioterapię - w zależności od rodzaju, stopnia złośliwości i zaawansowania nowotworu.

Czym są nowotwory miejscowo złośliwe?

Oprócz nowotworów łagodnych i złośliwych, istnieją również zmiany określane jako nowotwory miejscowo złośliwe. Nowotwory te mają zdolność do naciekania i niszczenia sąsiadujących tkanek i narządów, ale nie tworzą przerzutów. Mogą również wyglądać jak guz łagodny, ale nawracać po usunięciu. Najczęściej występującym nowotworem tego typu jest rak podstawnokomórkowy skóry - pomimo swojej nazwy nie tworzy on przerzutów, ale niszczy otaczające go prawidłowe tkanki.

Kiedy nowotwór łagodny może się uzłośliwić?

Transformacja nowotworowa jest wieloetapowym i długotrwałym procesem, podstawą którego jest zaburzenie funkcji genów na skutek serii mutacji DNA w komórce - na rozwój nowotworu mają wpływ liczne czynniki środowiskowe oraz predyspozycje genetyczne. Do genów, które ulegają mutacjom w przebiegu procesu nowotworowego należą protoonkogeny (stymulują wzrost i podział komórek), geny supresorowe (hamują wzrost i podział komórek), geny naprawy DNA (biorą udział w naprawie uszkodzeń DNA), geny kontrolujące apoptozę (zaprogramowaną śmierć komórki) oraz geny biorące udział w angiogenezie (tworzeniu naczyń krwionośnych). Mutacje w tych genach zaburzają procesy komórkowe, powodują nadmierną proliferację i mogą prowadzić do powstania nowotworu złośliwego, którego etapem pośrednim może być nowotwór łagodny.Uzłośliwienie się nowotworu łagodnego następuje na skutek działania czynników rakotwórczych, które oddziałując na komórkę powodują powstawanie kolejnych mutacji, aż rozwinie się nowotwór złośliwy (do jego rozwoju potrzeba kilkunastu mutacji). Wysokie prawdopodobieństwo transformacji nowotworów łagodnych w złośliwe dotyczy tzw. zmian przednowotworowych - przykładem takiej zmiany są polipy jelita grubego (na ich podłożu rozwija się rak jelita grubego). Zwiększone ryzyko rozwoju nowotworu złośliwego związane jest także z chorobami określanymi jako stany przednowotworowe - przykładem takiej choroby jest wrzodziejące zapalenie jelita grubego, które zwiększa prawdopodobieństwo zachorowania na raka jelita grubego.

Głównymi czynnikami rakotwórczymi, które przyczyniają się do transformacji zmian łagodnych w złośliwe należą:

• promieniowanie jonizujące (na przykład rentgenowskie) i promieniowanie ultrafioletowe,
• wolne rodniki powstające w organizmie człowieka lub dostające się do niego z żywnością, powietrzem czy dymem papierosowym,
• zanieczyszczenie powietrza,
• narażenie na środki ochrony roślin,
• stosowanie tabletek antykoncepcyjnych lub hormonalnej terapii zastępczej,
• ekspozycja na toksyczne substancje (między innymi na azbest).

Jeżeli organizm jest narażony na działanie takich czynników, to zmiany nowotworowe uzłośliwiają się łatwiej, ponieważ tempo następowania po sobie mutacji potrzebnych do uzłośliwienia guza jest przyspieszone - po każdej następującej mutacji komórki nowotworowe coraz bardziej różnią się od tej, z której powstały.

Aktualizacja: 2018-10-16

Bibliografia

Drewa G., Ferenc T., Genetyka medyczna, Wrocław, Elsevier Urban & Partner, 2011, ISBN 978-83-7609-295-9

Cybulski C., Górski B., Huzarski T., et al, CHEK2 Is a Multiorgan Cancer Susceptibility Gene, AJHG 2004, 75(6): 1131-1135

Niedzielska I. , Orawczyk T. , Szaniewski K., Ziaja K., Polip a rak jelita grubego, Chirurgia Polska 2008, 10(1):30–34