Dieta przy reumatoidalnym zapaleniu stawów

Na czym polega reumatoidalne zapalenie stawów?

Reumatoidalne zapalenie stawów jest przewlekłą chorobą, która atakuje stawy oraz liczne narządy wewnętrzne. Choroba ta występuje u 1% populacji (różna częstość w zależności od grupy etnicznej), trzykrotnie częściej chorują kobiety, a wiek zachorowania najczęściej mieści się pomiędzy 30 a 50 rokiem życia.

Głównymi objawami RZS jest ból i obrzęk symetrycznych stawów, a także sztywność poranna i ograniczenie ruchomości w stawach. Zwykle w pierwszej kolejności atakowane są małe stawy w dłoniach i stopach, a stopniowo dochodzi do stanu zapalnego w większych stawach. W początkowym okresie choroby można obserwować objawy grypopodobne (m.in. bóle mięśniowe, osłabienie, podwyższoną temperaturę, słabszy apetyt). Z czasem może dojść również do znacznych zmian o charakterze zwyrodnieniowym i do deformacji stawów, a w konsekwencji tego do niepełnosprawności.

W przebiegu reumatoidalnego zapalenia stawów pojawiają się również objawy i powikłania ze strony innych narządów. Często obserwuje się guzki reumatoidalne pod skórą, ale również mogą wystąpić w wewnętrznych narządach. W okolicy zaatakowanego stawu wcześnie dochodzi do zmniejszenia gęstości mineralnej kości i dochodzi do przedwczesnej osteoporozy. Zmiany zwyrodnieniowe w obrębie kręgosłupa mogą doprowadzić do ucisku kręgów na rdzeń, przez co u chorego mogą pojawić się bóle głowy, drętwienie, mrowienie, niedowłady kończyn. Reumatoidalne zapalenie stawów wiąże się także z powikłaniami układu sercowo-naczyniowego, oddechowego, hemolitycznego i ze strony nerek. Największy problem stanowią problemy kardiologiczne (niewydolność i zawał mięśnia sercowego, udar mózgu) - ryzyko kardiologiczne jest 2-3 krotnie wyższe wśród chorych na RZS niż w populacji ogólnej.

Jak diagnozuje się reumatoidalne zapalenie stawów?

Ze względu na autoimmunologiczne podłoże reumatoidalnego zapalenia stawów wykonuje się badania w kierunku charakterystycznych autoprzeciwciał - czynnika reumatoidalnego (RF) i przeciwciała przeciwko cyklicznemu cytrulinowanemu peptydowi (anty-CCP). Anty-CCP jest autoprzeciwciałem typowym dla RZS, natomiast RF może występować także w innych chorobach (głównie reumatycznych). Badania laboratoryjne u chorych na reumatoidalne zapalenie stawów mogą wykazać również wysokie stężenie białka ostrej fazy i fibrynogenu, przyspieszony czynnik Biernackiego (OB), niedokrwistość, leukocytozę oraz zaburzenia w stężeniu płytek krwi. Badania laboratoryjne często poszerza się także o ocenę wydolności narządów.

W celu stwierdzenia charakterystycznych dla reumatoidalnego zapalenia stawów zmian w obrębie stawów wykonuje się badanie płynu stawowego oraz badania obrazowe (RTG, USG, MRI, TK).

Przyczyny reumatoidalnego zapalenia stawów - czy dieta ma znaczenie w ryzyku RZS?

Przyczynami reumatoidalnego zapalenia stawów są konkretne poliformizmy genów i procesy autoimmunologiczne, jednak wśród czynników ryzyka znajdują się również ostre infekcje, zaburzenia hormonalne, a także styl życia i niektóre składniki diety.

Już samo pokrewieństwo z chorym na RZS zwiększa ryzyko zachorowania 2-5 krotnie. Czynnikiem genetycznym, który odpowiada za rozwój reumatoidalnego zapalenia stawów, jest antygen HLA-DR4 czy HLA-B27. Geny systemu HLA są źródłem procesów autoagresywnych jak RZS, ale również celiakia, autoimmunologiczne zapalenie wątroby, choroba Hashimoto, cukrzyca typu 1 itp. Obserwuje się tendencję do zachorowania jednocześnie na kilka chorób autoimmunologicznych. Wykrycie i wdrożenie leczenia współistniejących zaburzeń może mieć wpływ na terapię reumatoidalnego zapalenia stawów. Dla przykładu w przypadku wystąpienia dolegliwości pokarmowych należy przeprowadzić diagnostykę celiakii czyli trwałej nietolerancji glutenu. W tym celu wykonuje się badanie genetyczne, mierzy się stężenie charakterystycznych dla celiakii autoprzeciwciał i przeprowadza się biopsję jelita cienkiego z histopatologią.

Infekcje przez pewien czas były uznawane za przyczynę reumatoidalnego zapalenia stawów. Aktualnie uznaje się je jedynie za bodziec inicjujący procesy zapalne. Na uaktywnienie się choroby mogą wpływać zakażenia Porphyromonas gingivalis (jama ustna), Chlamydia pneumomiae (płuca), Shigella flexneri i Salmonella typhimuriumi Salmonella typhimurium(przewód pokarmowy), Chlamydia trachomatis, Neisseria gonorrhoea, Ureaplasma urealyticum i Mycoplasma (układ moczowy).

W patogenezie reumatoidalnego zapalenia stawów pewne znaczenie może mieć układ hormonalny. Wskazuje na to znacznie częstsze występowanie RZS u kobiet, remisja choroby w czasie ciąży i początkowego okresu karmienia piersią oraz u mężczyzn z obniżonym stężeniem testosteronu.

Czynnikami, które zwiększają ryzyko zachorowania, jest palenie tytoniu, które również zaostrza objawy chorobowe, wysoki poziom stresu, wysokie spożycie kawy (powyżej 10 filiżanek na dobę) i słodzonych napojów, obecność nietolerancji pokarmowych oraz otyłość (przed 55 rokiem życia zwiększa ryzyko o 65%). W patogenezie i przebiegu chorób autoimmunologicznych znaczenie mają nietolerancje pokarmowe zależne od przeciwciał IgG, których nadprodukcja przyczynia się do rozwoju stanu zapalnego zarówno w obrębie jelit, jak i na terenie całego organizmu. Tego typu nadwrażliwości na pokarm charakteryzują się mało specyficznymi objawami nietolerancji, które nie następują zaraz po spożyciu pokarmu, lecz nawet po minięciu doby. Wykrycie nietolerancji pokarmowych jest możliwe za pomocą pomiaru stężenia przeciwciał IgG specyficznych dla produktów spożywczych, co można wykonać m.in. testem IMMUNOdiagDIETA.

Niektóre czynniki żywieniowe natomiast mogą obniżać ryzyko zachorowania na reumatoidalne zapalenie stawów. Należą do nich oliwa z oliwek, warzywa, kwasy tłuszczowe omega 3 i tłuste ryby (minimum 1-2 porcje tygodniowo), rośliny strączkowe oraz alkohol w umiarkowanych ilościach (3,5-15,2 g etanolu na dobę).

Na czym polega leczenie reumatoidalnego zapalenia stawów?

W leczeniu reumatoidalnego zapalenia stawów główne znaczenie mają leki modyfikujące przebieg choroby, które pozwalają na wejście w remisję, czyli zahamowanie stanu zapalnego w stawach i redukcję nasilenia objawów, a także dają szansę odsunięcia lub uniknięcia niepełnosprawności. Zanim leki te zaczną działać i w momentach zaostrzenia choroby stosuje się leczenie bardziej objawowe za pomocą niesteroidowych leków przeciwzapalnych, glikokortykosteroidów i leków przeciwbólowych.

Dodatkowo terapia RZS obejmuje rehabilitację, wsparcie psychologiczne, pozwalanie sobie na odpoczynek oraz rzucenie palenia, które jest istotnym czynnikiem inicjującym zaostrzenia choroby.

Dieta przy reumatoidalnym zapaleniu stawów

Dieta w przypadku reumatoidalnego zapalenia stawów przede wszystkim powinna mieć charakter przeciwzapalny, ale również powinna chronić przed powikłaniami, szczególnie ze strony układu sercowo-naczyniowego.

Istotną kwestią, którą można modyfikować za pomocą diety, jest masa ciała. Nadwaga i otyłość nasilają objawy chorobowe, utrudniają leczenie i osiągnięcie remisji, a także zwiększają ryzyko powikłań i śmiertelność. Znaczna masa ciała dodatkowo obciąża stawy. Odchudzenie chorego z otyłością jest więc konieczne, aby mógł wejść w remisję. U niektórych może być to być możliwe jedynie poprzez operację bariatryczną. Jednocześnie należy unikać niedowagi, która wiąże się z utratą masy mięśniowej i szybciej może prowadzi do utracenia sprawności.

Kolejnym ważnym punktem w dietoterapii RZS jest zdiagnozowanie i wyeliminowanie nietolerancji pokarmowych, aby usunąć jedną z przyczyn stanu zapalnego w organizmie. W tym celu należy wykonać test IMMUNOdiagDIETA - zakres badanych pokarmów należy wybrać w zależności od tego, który najbardziej obrazuje aktualny sposób żywienia. Wynik testu dostarcza informacji o stopniu nasilenia reakcji na dany produkt spożywczy. W przypadku wyniku wskazującego na umiarkowaną reakcję zaleca się ograniczenie nietolerowanych pokarmów i spożywanie ich raz na 4 dni. Nasilona reakcja wymaga natomiast całkowitej eliminacji nietolerowanego składnika z diety. Taka dieta rotacyjna lub eliminacyjna powinna trwać od 6 do 12 miesięcy. Dodatkowo w przypadku zdiagnozowania innych nadwrażliwości pokarmowych genetycznych czy immunologicznych, należy również zastosować odpowiednią dla nich terapię (np. w celiakii wyeliminować gluten na całe życie). U niektórych pacjentów z RZS obserwuje się również reakcje związane z nadmiarem amin wazoaktywnych we krwi, co może być skutkiem spożycia przetworów mięsnych z wieprzowiny bądź wołowiny, pomidorów, szpinaku, czekolady, truskawek, niektórych serów, alkoholu, przypraw czy owoców cytrusowych.

Dieta przy reumatoidalnym zapaleniu stawów powinna mieć przede wszystkim charakter przeciwzapalny i kardioprotekcyjny. Dlatego też warto zastosować się do diety śródziemnomorskiej, która tylko w pewnym stopniu wspomaga leczenie RZS, jednak daje pozytywne korzyści, jeśli chodzi o zapobieganie powikłaniom układu sercowo-naczyniowego. Dieta śródziemnomorska opiera się przede wszystkim na dużej ilości warzyw i owoców, rybach, umiarkowanej ilości mięsa i alkoholu, a także pełnoziarnistych przetworach zbożowych, roślinnych olejach, ziołach i orzechach.

Jako zmniejszające stan zapalny zaleca się spożycie co najmniej dwóch porcji tłustych ryb w tygodniu (porcja to 80-120 g). Warto sięgać po łososia, sardynki, makrelę, tuńczyka, jednak najlepiej, żeby były to ryby nie przygotowywane przez wędzenie czy smażenie. Ryby to głównie źródło nienasyconych kwasów tłuszczowych omega-3, które można również przyjmować za pomocą suplementacji. Niektóre badania wykazują, że spożycie oleju rybiego pozwala zmniejszyć dawkę niesteroidowych leków przeciwzapalnych. Dobrymi źródłami tłuszczów i witaminy E, które zmniejszają stan zapalny, są oliwa z oliwek z pierwszego tłoczenia oraz orzechy (migdały, orzechy włoskie, laskowe) i pestki (dyni, słonecznika).

Dieta przy reumatoidalnym zapaleniu stawów powinna obfitować w m.in. błonnik pokarmowy i antyoksydanty. Znajdują się one przede wszystkim w pełnoziarnistych produktach zbożowych (np. płatki owsiane, razowe pieczywo i makarony, gruboziarniste kasze), warzywach i owocach. Zaleca się, aby warzyw i owoców codziennie spożywać minimum 500 g, jednak im większa ilość, tym lepsze będzie działanie antyoksydacyjne. Wśród cennych składników, które mogą wpłynąć na redukcję objawów są potas, likopen, karotenoidy i luteina. Występuje jedynie teoria, według której rośliny psiankowate (m.in. pomidory, ziemniaki, papryka) zaostrzają objawy RZS. Jest to jednak kwestia, którą każdy chory powinien określić w swoim przypadku - można to zrobić poprzez eliminację tego typu pokarmów na około 2 tygodnie i analizę swoich objawów w tym czasie.

Ze względu na prozapalny charakter zaleca się ograniczenie spożycia mięsa. Warto zacząć od zrobienia chociaż dwóch bezmięsnych dni w tygodniu. Zamiennie natomiast warto sięgać po rośliny strączkowe, które zawierają antyoksydacyjne i przeciwzapalne składniki, a do tego są doskonałymi źródłami białka. Wśród nich są soja, ciecierzyca, soczewica, fasola. Korzystny wpływ może wywierać przejście wręcz na dietę wegetariańską. Wówczas jednak zaleca się kontakt z dietetykiem w celu dobrego zbilansowania składników pokarmowych.

Wśród chorych na reumatoidalne zapalenie stawów bardzo często występuje anemia oraz niedobory wapnia. W takich przypadkach należy rozważyć modyfikacje diety w celu zwiększenia spożycia oraz przyswajalności żelaza i wapnia. W znacznych niedoborach może być konieczna suplementacja. Konieczną suplementację natomiast stanowi witamina D, która jest niedoborowa niemal u całej populacji i zaleca się przyjmowanie 800-2000 IU przez dorosłych w okresie od września do kwietnia - w zależności od stanu zdrowia lekarz może zalecić inną dawkę. Witamina D dodatkowo ma działanie modulujące procesy immunologiczne i może wpływać na aktywność RZS. 

Niektórzy naukowcy doszukali się również skuteczności określonych produktów i suplementów w terapii reumatoidalnego zapalenia stawów. Imbir, kurkuma, ekstrakt z kociego pazura (czyli z czepoty puszystej) mogą łagodzić bóle stawów, a wraz z wieloma innymi ziołami (np. oregano, rozmarynem, bazylią) mają działanie przeciwzapalne i antyoksydacyjne. Należy jednak pamiętać, że niektóre z ziół i suplementów mogą wchodzić w interakcje z przyjmowanymi lekami, co może prowadzić do groźnych sytuacji. W kwestii suplementacji można również rozważyć zastosowanie probiotyków. W badaniach z wykorzystaniem Lactobacillus casei wykazano, że zmniejszają one poziom prozapalnych cytokin oraz CRP, a także zredukował się stopień nasilenia choroby (m.in. zmniejszenie opuchnięcia i bólu stawów).

W diecie przy reumatoidalnym zapaleniu stawów warto zwrócić również uwagę na przetwarzanie produktów. Przede wszystkim należy wykluczyć produkty wysokoprzetworzone zawierające znaczne ilości tłuszczów trans (np. słone przekąski, słodycze), które mogą nasilać stan zapalny. Warto również unikać konserwantów i sztucznych dodatków barwiących lub aromatyzujących. W przypadku przygotowania posiłków należy ograniczyć pieczenie w wysokiej temperaturze lub smażenie, a zamiast tego gotować w wodzie lub na parze albo dusić. Pod wpływem wysokiej temperatury w niektórych pokarmach (głównie mięsach) powstają tzw. końcowe produkty glikacji, które mogą przyczyniać się do nasilenia stanu zapalnego.

Autor merytoryczny: Mgr Katarzyna Startek, Dietetyk

Aktualizacja: 2020-11-27

Przeczytaj powiązane artykuły:

1. Leczenie reumatoidalnego zapalenia stawów
2. Reumatoidalne zapalenie stawów - objawy, przyczyny, diagnostyka, leczenie
3. Testy na Nietolerancje Pokarmowe - Czy są dla każdego Pacjenta?

Warszawa - test nietolerancje pokarmowe • Kraków - test nietolerancje pokarmowe • Łódź - test nietolerancje pokarmowe • Wrocław - test nietolerancje pokarmowe • Poznań - test nietolerancje pokarmowe • Gdańsk - test nietolerancje pokarmowe • Szczecin - test nietolerancje pokarmowe • Bydgoszcz - test nietolerancje pokarmowe

Aktualizacja: 2023-08-07