Bezsenność - przyczyny, leczenie

Bezsenność zajmuje główne miejsce w kategorii zaburzeń snu — dotyczy około 10% ludności na świecie, a różnego rodzaju zaburzenia snu dotyczą nawet 50-80% osób w wieku podeszłym. W ujęciu klinicznym bezsenność to trudności w zasypianiu lub utrzymywaniu snu, przedwczesne wybudzanie się lub sen nieregenerujący. Bezsenność w znacznym stopniu przyczynia się do obniżenia jakości życia pacjentów na nią cierpiących i zaburza codzienne funkcjonowanie zarówno zawodowe jak i społeczne. 
Bezsenność może być samodzielną chorobą, określaną wtedy jako bezsenność pierwotną, ale może również być objawem innej choroby psychicznej lub somatycznej — wtedy nazywana jest bezsennością wtórną. Innym proponowanym podziałem bezsenności jest podział ze względu na jej czas trwania — epizod utrzymujący się do 3 miesięcy określany jest jako bezsenność krótkotrwałą, zaś bezsenność trwającą powyżej 3 miesięcy określa się jako bezsenność przewlekłą. 

1. NREM — w tej fazie występują wolne ruchy gałek ocznych, maleje częstotliwość fal mózgowych, a sen pogłębia się, to właśnie ten głęboki, wolnofalowy sen uznaje się za najbardziej regenerujący dla organizmu i w tej fazie powstają marzenia senne;
2. REM — w tej fazie występują w tej fazie szybkie ruchy gałek ocznych a aktywność mózgu i częstotliwość fal mózgowych wzrasta.

Jeden pełen cykl snu składa się z pięciu faz - 4 następujące po sobie stadia faz NREM oraz 5 fazy REM i trwa średnio 90 minut. Na każdy sen składa się kilka takich cykli, a w każdym kolejnym skraca się długość faz NREM i wydłuża długość fazy REM. 
Bezsenność może mieć charakter sporadyczny, a czynnikiem spustowym jest tutaj najczęściej ostry lub przewlekły stres. Problemy ze snem mogą być efektem trudnych, przejściowych doświadczeń życiowych, takich jak np. przeciążenie pracą, rozstanie z partnerem, utrata pracy, hospitalizacja, żałoba, okres przygotowań do ważnych egzaminów. 

Przewlekły stres jest bardziej podstępny, nie zawsze zdajemy sobie z niego sprawę i choć mamy wrażenie, że nie myślimy o swoich problemach, w naszym ciele występuje zwiększone napięcie mięśniowe czy podwyższone ciśnienie krwi, które znacząco obniżają jakość naszego snu. Odpowiednie i szybkie działanie jest kluczowe — nieleczony epizod bezsenności może się utrwalić i przejść w przewlekłą bezsenność. Zaledwie ⅓ pacjentów borykających się z bezsennością zgłasza się do lekarza i otrzymuje właściwe leczenie. 

Dominujące objawy bezsenności zależą od jej postaci, ze względu na postać bezsenności wyróżnia się takie objawy jak: 

• problemy z zasypianiem — objawia się nienaturalnie długim okresem oczekiwania na sen, najczęściej powyżej 15-20 minut od momentu położenia się do łóżka, pacjenci z tym typem bezsenności nierzadko czekają nawet kilka godzin na zaśnięcie od momentu wejścia do łóżka; 
• problemy z utrzymaniem ciągłości snu — czyli wybudzenia w ciągu nocy, trwające powyżej 15 minut, w tym miejscu warto zaznaczyć, że każdy człowiek wybudza się w ciągu snu kilkakrotnie, zazwyczaj co półtorej godziny, ale wybudzenia te trwają na tyle krótko, że najczęściej nie są zapamiętywane;
• zbyt wczesne wybudzanie — najczęściej po 3-4 godzinach i problem z ponownym zaśnięciem;
• przewlekły brak regeneracji podczas snu — w tej postaci, mimo prawidłowej długości snu pacjent rano budzi się zmęczony. 

Problemy z zaśnięciem często wiążą się z zaburzeniami lękowymi i z lękiem przed bezsennością, wczesne wybudzanie się współwystępuje często z depresją, zaś zaburzona ciągłość snu i sen nieregenerujący najczęściej ma podłoże w innych schorzeniach, które zakłócają przebieg snu, jak np. bezdech senny, hałaśliwe otoczenie. 

Z racji przenikania się czynników biologicznych, środowiskowych, medycznych i psychologicznych w powstawaniu i utrwalaniu się bezsenności, zaproponowano model 3P (predisposing, precipating, perpetuating), który wskazuje na czynniki predysponujące, czynniki wyzwalające i czynniki utrwalające w przewlekłej bezsenności. 

• płeć żeńska; 
• podeszły wiek;
• zaburzony rytm okołodobowy (zarówno o podłożu egzogennym jak i endogennym);
• cechy osobowości anankastycznej (obsesyjno-kompulsywnej);
• obciążenie genetyczne — zwłaszcza bezsenność u matki. 

• Do czynników wyzwalających bezsenność zalicza się wszystkie czynniki środowiskowe, adaptacyjne, medyczne, psychiatryczne, a więc wszystkie te, które bezpośrednio wpływają na zakłócenia snu.

• błędne zachowania w rutynie sennej — zbyt długie leżenie w łóżku przed snem, nieregularne pory kładzenia się spać oraz wstawania;
• nadużywanie leków nasennych;
• lęk przed problemem z zaśnięciem, który przyczynia się do nadmiernego pobudzenia fizjologicznego organizmu. 

• długotrwałe stosowanie leków lub substancji psychoaktywnych — zwłaszcza amfetaminy, betaadrenolityków, steroidów, leków rozszerzających oskrzela;
• alkoholizm — choć alkohol ułatwia zasypianie, przyczynia się do dużego spłycenia i skrócenia snu, przez co nadmierne spożywanie alkoholu prowadzi do dużej bezsenności;
• bezdech senny;
• zespół niespokojnych nóg;
• zaburzenia rytmu okołodobowego.

Główne obszary terapii i leczenia bezsenności skupiają się wokół:

• terapii behawioralnej, poznawczej i terapii poznawczo-behawioralnej;
• prawidłowej higienie snu — metody ograniczania snu oraz technik kontroli bodźców;
• technikach relaksacyjnych — efektywne wydają się medytacja uważności, akupunktura, masaż relaksacyjny, joga czy tai-chi;
• suplementacja wspierająca w okresach bezsenności - l-tryptofan, melatonina, witamina B6, wapń, magnez;
• zioła w leczeniu bezsenności — potwierdzone działanie mają kozłek lekarski, melisa lekarska i chmiel, męczennica lekarska, rumianek pospolity;
• leczenie farmakologiczne — najczęściej stosowane środki nasenne to benzodiazepiny i agoniści receptora benzodiazepinowego (zolpidem, zopiklon, zaleplon), są one jednak obarczone wysokim ryzykiem rozwoju uzależnienia, przez co powinny być stosowane maksymalnie do 2 tygodni, a w przypadku dłuższej farmakoterapii jedynie doraźnie, przy czym nie częściej niż 2-3 razy na tydzień i maksymalnie 10 razy w miesiącu.

Prawidłowa higiena snu:

• stałe godziny kładzenia się spać oraz wstawania;
• ograniczanie nadmiernego leżenia w łóżku i terapia kontroli bodźców — do łóżka należy kłaść się tylko wtedy gdy czuje się senność, jeśli występuje problem z zaśnięciem, po 15 minutach należy wyjść z łóżka i wrócić do niego dopiero gdy poczuje się senność, nie powinno się również leżeć w łóżku podczas oglądania filmów, jedzenia czy czytania; 
• unikanie drzemek w ciągu dnia;
• ograniczenie używek — kofeiny, nikotyny, alkoholu i substancji stymulujących;
• dbałość o ciszę i prawidłową temperaturę w sypialni — usunięcie tykających zegarów, świecących urządzeń;
• zadbanie o wyciszenie emocjonalne i unikanie aktywności fizycznej przed snem. 

1. Pasierb N. i in. (2019). Bezsenność u pracowników zmianowych. Medycyna Pracy. Vol. 70, Nr 5, s. 611-616. 
2. Królik P., Rudnicka-Drożak E. (2021). Bezsenność u osób w podeszłym wieku — możliwości leczenia w warunkach POZ. Forum Medycyny Rodzinnej. Vol. 15, Nr 6, s. 253-262. 
3. Dudzińska M. i in. (2015). Bezsenność — istotny problem w codziennej praktyce lekarskiej — doniesienia wstępne. Family Medicine & Primary Care Review. Vol. 17, Nr 2, s. 90-93. 
4. Skalski M. (2014). Bezsenność — patogeneza i leczenie. KOSMOS Problemy Nauk Biologicznych. Vol. 63, Nr 2, s. 233-243. 
5. Grabska-Kobyłecka I., Nowak D. (2014). Sen, bezsenność i jej leczenie — krótki przegląd aktualnej wiedzy ze szczególnym uwzględnieniem ziołolecznictwa. Pediatr Med Rodz. Vol. 10, Nr 3, s. 270-277.