Badanie na laktozę - kto powinien je wykonać?

Nietolerancja laktozy - co to jest?

U podłoża nietolerancji laktozy jest zbyt mała ilość laktazy - enzymu rozkładającego cukier mleczny w jelicie cienkim na glukozę i galaktozę, które mogą zostać wchłonięte do naczyń krwionośnych i przetransportowane do wątroby. Niedobór laktazy powoduje, że wolna laktoza przedostaje się do jelita grubego, gdzie przyczynia się do zmiany pH i ciśnienia osmotycznego, przez co zwiększa się ilość wody w jelicie, oraz ulega fermentacji bakteryjnej z wydzieleniem dużej ilości gazów, m.in. metanu, dwutlenku węgla i wodoru. Te procesy są bezpośrednią przyczyną wystąpienia dolegliwości ze strony przewodu pokarmowego, takich jak: biegunki, wzdęcia, śmierdzące gazy oraz mdłości i ból brzucha.

Z czego wynika niedobór laktazy?

Ilość laktazy wytwarzana w jelicie cienkim zmienia się z wiekiem - największy poziom jest u niemowląt, ponieważ wówczas mleko jest jedynym pożywieniem i źródłem składników odżywczych. Do diety dziecka wprowadzane są stopniowo inne produkty, aż w pewnym momencie mleko nie ma już tak dużego znaczenia w żywieniu. W różnych grupach etnicznych głównie na terenie Azji czy Afryki po zakończeniu karmienia mlekiem matki przetwory mleczne nie są w ogóle spożywane, przez co już około 5 roku życia wytwarzanie laktazy jest znikome. Oczywiście w krajach (szczególnie europejskich), gdzie zwyczajowo spożywa się przetwory mleczne (mleko, jogurty, sery, śmietanę), zmniejszanie wydzielania laktazy zachodzi znacznie wolniej, dzięki czemu wielu dorosłych wciąż może sobie pozwolić na jadanie posiłków zawierających mleko na co dzień. Niestety do nietolerancji laktozy może dojść wcześniej, jeżeli występują do tego predyspozycje genetyczne lub zaistnieją inne przyczyny.

Rodzaje i przyczyny nietolerancji laktozy

Alaktazja jest stanem, kiedy laktaza w ogóle nie jest wytwarzane i nawet śladowe ilości laktozy nie są tolerowane. Alaktazja wynika z rzadko występującej mutacji genetycznej, a objawia się już w czasie pierwszych karmień mlekiem matki. W tym zaburzeniu laktoza powinna być całkowicie wykluczona z diety na całe życie.

Najczęściej występującym typem nietolerancji laktozy jest pierwotna hipolaktazja. Jej przyczyną jest obecność polimorfizmu genu LCT, który przyczynia się do stopniowego zmniejszenia wydzielania laktazy. W przebiegu hipolaktazji pierwotnej pierwsze objawy po spożyciu mleka pojawiają się w wieku nastoletnim lub dorosłym. Ilość wydzielanej laktazy dalej się zmniejsza, jednak bardzo rzadko dochodzi do całkowitego braku. Osoby z hipolaktazją pierwotną powinny stosować dietę z ograniczeniem laktozy, a wiele z nich wciąż toleruje niewielkie ilości laktozy.

Jest również szeroka grupa przyczyn pozagenetycznych, które mogą spowodować wtórną nietolerancję laktozy, która będzie czasowa lub trwała:

• choroby zaburzające funkcje wydzielnicze jelit, m.in. celiakia, choroba Crohna, mukowiscydoza, zakażenia jelitowe;
• stosowanie niektórych leków, np. antybiotyków;
• zabiegi operacyjne na terenie jamy brzucha - w przypadku resekcji jelita cienkiego wytwarzanie laktazy jest całkowicie i na stałe uniemożliwione;
• zaburzenia odporności i ciężkie niedożywienie.

Dodatkowo do nietolerancji laktozy może dojść w przypadku długotrwałego unikania mleka, czego przyczyną mogła być awersja do produktów mlecznych, alergia pokarmowa na białka mleka lub stosowanie diet alternatywnych, takich jak weganizm czy paleo.

Kto powinien wykonać badanie na laktozę?

Badanie na laktozę powinny wykonać przede wszystkim osoby, które w krótkim czasie po spożyciu posiłku odczuwają dolegliwości ze strony przewodu pokarmowego (wzdęcia, biegunki, mdłości). Dolegliwości te mogą również wynikać z alergii pokarmowej o typie natychmiastowym - test na nietolerancje pokarmowe pozwoli na rozszerzenie diagnostyki.

Wskazaniem do badania na laktozę będzie również występowanie przyczyn wtórnej nietolerancji. Diagnostykę powinny również przeprowadzić osoby z chorobami, które często współwystępują z nietolerancją laktozy, takie jak choroba Hashimoto czy zespół jelita drażliwego. W ich przypadku eliminacja laktozy pozwala na lepsze wyrównanie hormonalne w Hashimoto i mniejsze dolegliwości w zespole jelita drażliwego.

Na czym polega badanie na laktozę?

Wykonuje się kilka różnych rodzajów badań w kierunku nietolerancji laktozy:

• wodorowy test oddechowy - oznaczenie ilości wodoru w wydychanym powietrzu po podaniu laktozy,
• test doustnego obciążenia laktozą - określenie poziomu glukozy we krwi po podaniu laktozy,
• badanie pH kału,
• próba eliminacyjna - polega na całkowitym wykluczeniu wszystkich produktów zawierających laktozę na dwa tygodnie i obserwowaniu objawów w tym czasie,
• badanie fragmentu jelita cienkiego,
• badanie genetyczne w kierunku hipolaktazji.

Wszystkie badania na laktozę oprócz ostatniego określają, czy nietolerancja laktozy występuje w danym momencie, jednak nie wskazują na przyczynę. Niestety przebieg niektórych z tych badań może wywołać nasilone objawy nietolerancji, jeżeli wymagane jest spożycie laktozy, albo są silnie inwazyjne lub zwyczajnie nieprzyjemne (pobranie próbki kału).

Natomiast badanie genetyczne analizuje materiał genetyczny na obecność polimorfizmu genu LCT na drugim chromosomie. Wykonanie tego testu jest bardzo łatwe, gdyż polega na oddaniu próbki krwi w punkcie pobrań, po czym jest wykonywana analiza w laboratorium diagnostycznym, a wynik otrzymuje się w ciągu trzech tygodni. Jeżeli przyczyną nietolerancji laktozy jest hipolaktazja pierwotna, wiadomo, że laktozę należy ograniczyć na stałe, podczas gdy w nietolerancji wtórnej zazwyczaj wystarczy krótkotrwała dieta całkowicie wykluczająca cukier mleczny.

Leczenie dietetyczne nietolerancji laktozy

Sposób żywienia w nietolerancji laktozy będzie się różnił w zależności od jej typu. W alaktazji jest konieczne spożywanie produktów bez laktozy przez całe życie, w hipolaktazji należy znacznie ograniczyć spożycie tego cukru, zaś wtórna nietolerancja wymaga krótkotrwałej diety. Ilość spożywanej laktozy powinna być też dostosowana do stopnia tolerancji, gdyż każda osoba będzie reagować na inny poziom spożycia. Znaczna grupa osób z nietolerancją laktozy może bez dolegliwości zjeść około 10 g laktozy, co jest odpowiednikiem 200 ml mleka.

W nietolerancji laktozy przede wszystkim należy zwrócić uwagę na spożycie mleka i przetworów mlecznych. To właśnie one są jedynym naturalnym źródłem laktozy - dotyczy to zarówno mleka krowiego, koziego, owczego, czy nawet kobiecego - nie toleruje się więc mleka. Spośród przetworów mlecznych największą zawartość laktozy ma mleko w proszku (niemal 50%). W dużej ilości znajduje się również w mleku, serach (głównie twarogowych) czy śmietanie. Osoby, które tolerują niewielką ilość laktozy, mogą sięgać po fermentowane przetwory mleczne, takie jak jogurt czy kefir, masło, sery żółte i pleśniowe, pod warunkiem, że nie mają one w składzie mleka w proszku. Warto pamiętać, że mleko i jego przetwory są wykorzystywane także do produkcji lodów, deserów, słodyczy, pieczywa cukierniczego, płatków śniadaniowych oraz gotowych potraw, szczególnie zup i sosów. Niewielkie ilości mleka i samej laktozy można znaleźć także w składzie wędlin, chipsów, chleba, leków, suplementów diety, a także piwa typu milk stout. Dlatego zawsze należy dokładnie czytać skład na etykiecie produktów i prosić o informację na temat alergenów w przypadku jedzenia w restauracji.

Eliminując z diety mleko, trzeba pamiętać, że jest ono najpowszechniejszym źródłem wapnia i witaminy D. Należy więc szukać ich zastępników. Wapń można znaleźć w niskolaktozowych przetworach mlecznych, mlekopodobnych produktach roślinnych (np. napoje sojowe, migdałowe czy owsiane), nasionach (maku, migdałach, sezamie, chia), tofu, niektórych rybach (np. sardynki, szprotki), owocach i zielonych warzywach. Witaminę D należy za to suplementować szczególnie w okresie od września do kwietnia, kiedy to synteza skórna jest pogorszona. Dodatkowo warto zaopatrzyć się w preparat farmaceutyczny zawierający laktazę, który będzie chronił przed wystąpieniem dolegliwości ze strony przewodu pokarmowego, gdyż laktoza będzie ulegała trawieniu i wchłanianiu.

Autor merytoryczny: Mgr Katarzyna Startek, Dietetyk