Nietolerancja węglowodanów - rodzaje, objawy, dieta

Jakie są rodzaje nietolerancji węglowodanów?

• nietolerancja laktozy – sprawdź badanie ❱
• nietolerancja fruktozy – sprawdź badanie ❱
• nietolerancja galaktozy
• nietolerancja węglowodanów fermentujących
• nietolerancja glukozy

Nietolerancja laktozy - objawy, diagnostyka i dieta

Najczęściej występującym rodzajem nadwrażliwości na węglowodany jest nietolerancja laktozy, czyli disacharydu znajdującego się w mleku. Zaburzenie to dotyczy około jednej trzeciej populacji Polski, u których objawy nietolerancji występują po spożyciu przetworów mlecznych i innych produktów zawierających laktozę.

Zaburzone trawienie laktozy wynika z upośledzonej jelitowej produkcji laktazy, która jest enzymem umożliwiającym rozłożenie laktozy do galaktozy i glukozy. Poza pojedynczymi przypadkami, gdy laktaza w ogóle nie jest wytwarzana, zwykle dochodzi do niedoboru tego enzymu i rozkładania tylko niewielkiej części laktozy. Pozostała ilość cukru mlecznego jest transportowana do światła jelita grubego. Tam znajdują się bakterie jelitowe, dla których laktoza stanowi doskonałą pożywkę. Bakterie przetwarzają laktozę w procesie fermentacji, podczas czego dochodzi do wytworzenia gazów, zakwaszenia treści jelitowej oraz w konsekwencji ściągnięcia wody.

Skutkiem tych procesów są dolegliwości, które następują już po około 30 minutach od spożycia posiłku mlecznego:

• wzdęcia,
• bóle brzucha,
• mdłości,
• biegunka.

W zależności od przyczyny wyróżnia się trzy główne typy:

• alaktazję,
• hipolaktazję pierwotną,
• hipolaktazję wtórną.

Różnią się one przebiegiem i w pewnym stopniu również zaleceniami żywieniowymi.

Alaktazja

Alaktazja jest wrodzonym brakiem wydzielania laktazy, co jest już widoczne od samego początku. Objawy obserwowane są już po pierwszych karmieniach mlekiem (również mlekiem matki). Alaktazja wynika z rzadkiego defektu genetycznego, w wyniku którego nie przebiega proces wytwarzania laktazy. Niemowlak z alaktazją nie powinien być karmiony mlekiem, które zawiera laktozę (kobiecym ani mieszankami z laktozą). W późniejszym czasie nie należy dziecku wprowadzać jakichkolwiek produktów, które zawierają laktozę nawet w śladowych ilościach. Dieta z eliminacją laktozy powinna być stosowana przez całe życie osoby z alaktazją.

Hipolaktazja pierwotna

Nawet do 75% populacji świata w pewnym momencie życia traci zdolność do trawienia laktozy. Wiąże się to z tzw. hipolaktazją pierwotną, która wynika z poliformizmu genu LCT. Wówczas dochodzi do stopniowej utraty wydzielania laktazy po 5-6 roku życia. Objawy hipolaktazji mogą zacząć się w różnym momencie życia - od okresu dzieciństwa poprzez wiek dojrzewania aż po dorosłość, co zależy w pewnym stopniu od pochodzenia etnicznego. Hipolaktazja pierwotna ma źródła w dawnych czasach, kiedy było spożywanie jedynie mleko matki w okresie dzieciństwa, a przez resztę życia dieta nie zawierała jakichkolwiek przetworów mlecznych. W wyniku mutacji powstała jednak wersja genu, dzięki której część populacji świata jest zdolna do spożywania mleka i laktozy przez całe życie.

Obecność hipolaktazji pierwotnej można potwierdzić poprzez badanie genetyczne w kierunku polimorfizmu genu LCT, a określenie, czy doszło do pogorszenia trawienia laktozy, jest możliwe poprzez wykonanie różnych testów na nietolerancję laktozy takich jak wodorowy test oddechowy lub doustny test obciążenia laktozą.

Wtórna hipolaktazja

Istnieje jeszcze hipolaktazja o charakterze wtórnym. W tym przypadku w wyniku różnych procesów chorobowych dochodzi do uszkodzenia kosmków jelitowych, w których właśnie zachodzi proces wytwarzania i wydzielania laktazy. Do wtórnej hipolaktazji może dojść w przebiegu chorób zapalnych jelit, celiakii, infekcji jelitowych, a także po zabiegach operacyjnych. Poza pojedynczymi przypadkami takimi jak resekcja jelita cienkiego zdolność do rozkładania laktozy powraca w momencie zagojenia się jelit.

Dieta w nietolerancji laktozy

W przypadku hipolaktazji pierwotnej lub wtórnej możliwe jest spożywanie pewnych ilości laktozy, jednakże dokładną ilość należy dostosować do własnej tolerancji i występujących objawów. Znaczny odsetek osób z hipolaktazją trawi do około 10 g laktozy dziennie (odpowiednik szklanki mleka), chociaż w niektórych przypadkach może być konieczne spożywanie jedynie produktów bez laktozy. W przypadku znacznego ograniczenia laktozy należy zwrócić uwagę nie tylko na obecność laktozy w przetworach mlecznych (z czego sery żółte i fermentowane przetwory są zazwyczaj dobrze tolerowane), ale również w słodyczach, pieczywie i wyrobach cukierniczych, gotowych potrawach (dania obiadowe, zupy, sosy), słonych przekąskach. Laktoza znajduje się także w lekach i suplementach diety, gdzie cukier mleczny wykorzystywany jest w celach wypełniających. W hipolaktazji wtórnej ograniczenie lub eliminację laktozy stosuje się jedynie do momentu wyleczenia lub wejścia w remisję, zaś w hipolaktazji pierwotnej dieta ubogolaktozowa zalecana jest do końca życia.

Nietolerancja fruktozy - objawy, diagnostyka i dieta

Innym węglowodanem, który może być nietolerowany przez część społeczeństwa, jest fruktoza. Fruktoza jest monocukrem, który występuje niezwykle powszechnie w naturze. Głównymi jej źródłami są owoce i warzywa. Wchodzi również w skład sacharozy, czyli powszechnie znanego cukru buraczanego czy trzcinowego stosowanego na co dzień w wielu domach.

Schorzenie to może być:

• genetyczne - fruktozemia,
• wtórne - zespół złego wchłaniania fruktozy.

Fruktozemia

Fruktozemia wynika z obecności mutacji genetycznych, które uniemożliwiają w pełni przebieg procesów metabolicznych. Wśród wrodzonych defektów metabolizmu fruktozy znana jest swoista fruktozuria (defekt fruktokinazy) i fruktozemia spowodowana brakiem aldolazy fruktozo-1-fosforanowej, a także bardzo rzadki niedobór fruktozo-1,6-bifosfatazy wątrobowej (tylko 85 opisanych przypadków). Najczęstszym zaburzeniem jest brak aldolazy fruktozo-1-fosforanowej B, w którym utrudnione jest przekształcanie fruktozy w obrębie wątroby, jelita cienkiego i nerek, przez co produkty niepełnego metabolizmu odkładane są w narządach. Pierwsze objawy fruktozemii ujawniają się, gdy w diecie niemowlęcia pojawiają się owoce bądź mieszanki mlekozastępcze dosładzane sacharozą.

Wśród objawów fruktozemii są:

• senność,
• apatia,
• wymioty,
• brak apetytu,
• drgawki,
• hipoglikemia.

Z czasem fruktozemia prowadzi do niewydolności wątroby i nerek, żółtaczki, a także krwotoków.

Najczęstszy defekt wywołujący fruktozemię można wykryć w badaniu genetycznym w kierunku mutacji w genie ALDOB, który koduje aldolazę fruktozo-1-fosforanową B. Leczenie tego zaburzenia związane jest z całkowitym wykluczeniem fruktozy, sacharozy i sorbitolu z diety na stałe (leczenie przez całe życie). W praktyce oznacza to wykluczenie wszystkich owoców, wielu warzyw, unikanie produktów przetworzonych oraz past do zębów i leków, które w swoim składzie zawierają fruktozę. Konieczna jest również suplementacja niedoborowymi witaminami i składnikami mineralnymi.

Zespół złego wchłaniania fruktozy

Jest to natomiast nabyty rodzaj nietolerancji węglowodanów. Problem ten może pojawić się w wyniku zaburzenia funkcjonowania GLUT-5, czyli transporterów dla glukozy. Fruktoza (podobnie jak laktoza) jest pokarmem bakterii jelitowych. Spożyta fruktoza w przebiegu zespołu złego wchłaniania fruktozy dostaje się do jelita grubego, gdzie fermentuje i wywołuje szereg nieprzyjemnych objawów takich jak:

• biegunki,
• wymioty,
• mdłości,
• wzdęcia,
• gazy,
• pogorszenie apetytu.

Zespół złego wchłaniania fruktozy można zdiagnozować wykonując wodorowy test oddechowy z wykorzystaniem roztworu fruktozy. Dieta w zespole złego wchłaniania fruktozy opiera się jedynie na ograniczeniu ilości tego cukru z dietą przez kilka tygodni - miesięcy. W praktyce polega na wybieraniu owoców niskofruktozowych lub z odpowiednimi proporcjami fruktozy do glukozy, a także picie rozcieńczonych soków owocowych. Dieta w tym typie nadwrażliwości powinna być dostosowana indywidualnie.

Galaktozemia

Galaktozemia to zaburzenie metaboliczne prowadzi do wymiotów i biegunek u noworodków nawet po pierwszym karmieniu piersią, a w dłuższym czasie do uszkodzenia wątroby. Galaktozemia wiąże się z dietą wykluczającą galaktozę przez całe życie. Eliminuje się przede wszystkim przetwory mleczne. Mogą być spożywane śladowe ilości galaktozy, która znajduje się naturalnie w owocach i warzywach.

Nietolerancja węglowodanów fermentujących

Nadwrażliwość na węglowodany fermentujące zwane FODMAP (fermentujące oligosacharydy, disacharydy, monosacharydy i poliole) jest charakterystyczna dla zaburzenia zwanego zespołem jelita drażliwego. W przebiegu ZJD fermentacja FODMAP przyczynia się do nasilenia objawów: wzdęć i gazów, bólów brzucha, biegunek lub zaparć. W ramach terapii zespołu jelita drażliwego stosuje się przez pewien czas dietę ograniczającą te wielocukry - dietę low-FODMAP. W jej zakresie jest ograniczenie spożycia laktozy (disacharyd), fruktozy (monosacharyd), tzw. FOS i GOS znajdujących się w strączkach, zbożach i warzywach oraz polioli (np. ksylitolu, sorbitolu). Dieta low-FODMAP została opracowana przez australijskich naukowców z Monash University, którzy badali sposoby wyleczenia zespołu jelita drażliwego i określili, w których produktach znajdują się FODMAP.

Nietolerancja glukozy

O zaburzeniu metabolizmu węglowodanów można mówić również w kwestii glukozy. Upośledzona tolerancja glukozy już w 2013 roku dotyczyła 314 milionów ludzi, a problem ten wciąż wzrasta. Nietolerancję glukozy stwierdza się podając doustnie roztwór glukozy i mierząc jej stężenie we krwi po 120 minutach od wypicia. Prawidłową tolerancję stwierdza się, jeżeli wynik nie przekracza 7,8 mmol/l, a wynik pomiędzy 7,8 a 11,1 mmol/l wskazuje na nieprawidłowość w tym zakresie, czyli upośledzoną tolerancję glukozy. Zaburzenie to w przeciwieństwie do wcześniej omówionych schorzeń nie wiąże się z jakimikolwiek objawami pokarmowymi. Tak naprawdę tym mianem nazywa się składową stanu przedcukrzycowego, na którą się składa również nieprawidłowa glikemia na czczo. Stwierdzenie nietolerancji glukozy oznacza moment, kiedy należy wdrożyć odpowiednie procedury i działania pozwalające uniknąć rozwojowi pełnej cukrzycy w przyszłości.

Autor merytoryczny: Mgr Katarzyna Startek, Dietetyk

Aktualizacja: 2018-11-15

Bibliografia

1. Vandenplas Y. Lactose intolerance. Asia Pac J Clin Nutr. 2015; 24 Suppl 1:S9-13.
2. Szablewski L., Skopińska A.: Zaburzenia metabolizmu węglowodanów powodowane mutacjami i rola diety jako terapii. Część II. Fruktozemia. Medycyna Rodzinna 4/2005, s. 113-116.
3. Szablewski L., Skopińska A.: Zaburzenia metabolizmu węglowodanów powodowane mutacjami i rola diety jako terapii. I. Galaktozemia. Medycyna Rodzinna 4/2004, s. 106-112.