Zespół metaboliczny - zalecenia dla zdrowego serca

Zespół metaboliczny - diagnostyka

Aby stwierdzić obecność zespołu metabolicznego muszą zostać spełnione 3 z 5 poniższych kryteriów:

• otyłość brzuszna - obwód w talii (zgodnie z pochodzeniem i grupą etniczną) u mężczyzn ≥94 cm, a u kobiet ≥80 cm;
• stężenie triglicerydów we krwi >150 mg/dl lub leczenie triglicerydemii;
• stężenie frakcji HDL cholesterolu <40 mg/dl u mężczyzn i <50 mg u kobiet lub leczenie zaburzeń lipidowych;
• ciśnienie skurczowe ≥130 mmHg lub rozkurczowe ≥85 mmHg lub leczenie nadciśnienia tętniczego;
• stężenie glukozy na czczo ≥100 mg/dl lub leczenie cukrzycy typu 2.

Występowanie zespołu metabolicznego znacznie zwiększa ryzyko wystąpienia chorób układu krążenia, które w 2013 roku były przyczyną śmierci 51% kobiet i 41% mężczyzn.

Aby skutecznie zapobiegać lub leczyć zespół metaboliczny, warto zapoznać się z głównymi czynnikami rozwoju chorób układu krążenia. Niemodyfikowalne czynniki ryzyka to płeć, wiek, rasa, wczesne choroby układu sercowo-naczyniowego w rodzinie i obecność chorób układu krążenia na tle miażdżycowym. Choroby układu sercowo-naczyniowego występują częściej mężczyzn oraz ich częstość wzrasta z wiekiem. Są również czynniki, które można modyfikować i zmiana w ich zakresie pozwoli na zahamowanie rozwoju choroby (np. poprzez zastosowanie genodiety). Część z nich jest wymieniona w kryteriach: nadciśnienie tętnicze, zaburzenia lipidowe, cukrzyca lub nietolerancja glukozy oraz otyłość. Oprócz tego wymienia się insulinooporność, niską aktywność fizyczną, nieprawidłową dietę , przewlekły stres i nadużywanie używek - palenie tytoniu, alkohol i środki psychoaktywne.

Zespół metaboliczny - leczenie

Podstawą leczenia zespołu metabolicznego jest leczenie każdej ze składowych, czyli otyłości, cukrzycy, zaburzeń lipidowych oraz nadciśnienia. W terapii istotne będzie odpowiednie dobranie leczenia farmakologicznego, a także dieta i aktywność fizyczna. W leczeniu cukrzycy stosuje się leki hipoglikemizujące, w nadciśnieniu leczenie hipotensyjne, a w zaburzeniach lipidowych m.in. statyny i fibraty. Terapia otyłości oraz pozostałych składowych zespołu metabolicznego polega również na znacznych zmianach w stylu życia. Przede wszystkim istotne jest skuteczne obniżenie masy ciała, stosowanie prawidłowej diety dostosowanej do występujących zaburzeń oraz zwiększenie aktywności fizycznej. Dopiero w bardzo zaawansowanej otyłości zaleca się leczenie bariatryczne.

Przyjmowanie leków lub leczenie chirurgiczne nie zwalniają ze stosowania się do zaleceń dietetycznych.

Zespół metaboliczny - zmiana stylu życia

Najważniejszym modyfikowalnym czynnikiem, który powinien być wzięty pod uwagę w zaleceniach zmiany stylu życia, jest odpowiednia masa ciała. Zaleca się redukcję lub utrzymanie BMI w zakresie 20-25. Jeżeli konieczna jest dieta odchudzająca, powinna ona prowadzić do powolnego obniżenia masy ciała o 0,5-1 kg w ciągu tygodnia. W tym celu należy zmniejszyć kaloryczność diety o 500-800 kcal na dzień w porównaniu do zapotrzebowania. Schudnięcie bardzo często pozwala na redukcję dawek przyjmowanych leków.

W przypadku pacjentów kardiologicznych zaleca się również ćwiczenia o średniej intensywności przez 2,5-5 godzin w ciągu tygodnia albo 30-60 minut ćwiczeń przez większość dni. Aktywność fizyczna nie tylko pozwala na efektywną masę ciała, ale również poprawia wydolność oddechową i układu krążenia. Na początek dobrym wyborem będą lekkie aktywności jak spacery.

Zespół metaboliczny - dieta dla serca

Oprócz ogólnych zaleceń dietetycznych specjaliści również stworzyli i przebadali kilka diet, które mają szczególnie pozytywne działanie dla układu krążenia. Wśród nich są dieta DASH, śródziemnomorska, Portfolio i dieta o niskim indeksie glikemicznym. Ostatnia z nich będzie odpowiednia przede wszystkim dla osób, u których współistnieje cukrzyca typu 2.

Pozytywne działanie w prewencji oraz leczeniu zespołu metabolicznego będzie miała również dieta metaboliczna, która ma charakter całkowicie indywidualny i dostosowana jest w oparciu o genetyczne badanie metaboliczne. W testach genetycznych, np. GENOdiagDIETA lub Genodiet iGenesis, oceniane są geny odpowiadające za metabolizm tłuszczów i węglowodanów, niektórych witamin i składników mineralnych, funkcjonowanie systemu antyoksydacyjnego, predyspozycje do otyłości, chorób dietozależnych, nadwrażliwości i nietolerancji pokarmowych. Znając swój profil metaboliczny można idealnie spersonalizować dietę, a wiedzą o zaburzonym metabolizmie sodu, kofeiny i alkoholu jest istotna w zespole metabolicznym, gdyż są to składniki, które u wielu osób mogą negatywnie wpływać na stan zdrowia. Badania w celu ustalenia genodiety mają pozytywne opinie specjalistów.

Zespół metaboliczny - główne zalecenia dietetyczne

1. Kontrola kwasów tłuszczowych jest istotna dla wyrównania profilu lipidowego. Zaleca się:
   • zmniejszenie spożycia nasyconych kwasów tłuszczowych i tłuszczów trans. Te pierwsze znajdują się głównie w produktach mięsnych, nabiale i tłuszczach zwierzęcych - maśle, smalcu, słoninie. Tłuszcze trans w największej ilości znajdują się w margarynach utwardzanych oraz produktach cukierniczych, które ją zawierają.
   • zwiększenie spożycia nienasyconych kwasów tłuszczowych, które znajdują się w olejach roślinnych, orzechach i nasionach oraz rybach. Pozytywny wpływ ma jedzenie ok. 30 g niesolonych orzechów (włoskich, migdałów, laskowych) dziennie oraz 2 porcji (po 140 g) ryb tygodniowo, a w tym 1 porcji ryb tłustych. Ryby są głównym źródłem kwasów z grupy omega-3 (EPA i DHA), które mają działanie antyarytmiczne, przeciwzapalne, hipotensyjne, przeciwzakrzepowe oraz obniżają stężenie trójglicerydów we krwi. W przypadku, gdy nie zjadana jest odpowiednia ilość tłustych ryb, zaleca się suplementację 1 g kwasów omega-3 dziennie.
2. Ograniczenie białek zwierzęcych na rzecz roślinnych. Badania wykazują, że spożywanie 25 g białka sojowego dziennie obniża ryzyko chorób serca, dzięki pozytywnemu działaniu fitoestrogenów z soi na profil lipidowy. Fitoestrogeny dodatkowo zapobiegają nowotworom piersi i prostaty, łagodzą objawy menopauzy, zmniejszają ryzyko osteoporozy i wbrew popularnemu mitowi nie mają negatywnego wpływu na płodność mężczyzn. Białko sojowe i fitoestrogeny można znaleźć w nasionach soi, mące sojowej, miso, tofu, kiełkach sojowych, napojach sojowych oraz w wielu wegańskich zastępnikach typowych mięsnych produktów.
3. Ograniczenie cukrów prostych jest szczególnie istotne dla utrzymania odpowiedniego stężenia glukozy we krwi. Warto ze swojego jadłospisu wyeliminować słodycze, słodzone napoje i dodatek cukru do kawy czy herbaty. Zamiast nich jako przekąski można spożywać świeże owoce, a cukier czy miód zastąpić słodzikami o obniżonej kaloryczności lub niekalorycznymi, np. ksylitolem, stewią.
4. Zwiększenie spożycia błonnika, który obniża poziom cholesterolu. Błonnik znajduje się w warzywach, owocach, strączkach i pełnoziarnistych produktach zbożowych. Kardioprotekcyjne działanie mają zwłaszcza rozpuszczalne frakcje błonnika z owsa. Zaleca się średnie spożycie 25 g błonnika przez kobiety i 38 g przez mężczyzn.
5. Nie ma potrzeby suplementowania witamin i składników mineralnych, oprócz witaminy D. Suplementacja powinna być wprowadzona jedynie w przypadku niedoborów, których nie da się uzupełnić dietą. Dla układu krążenia duże znaczenie mają β-karoten, witaminy E i C, witaminy z grupy B, potas, wapń i magnez, które powinny być dostarczane z diety - owoców i warzyw, produktów zbożowych, tłuszczów roślinnych. Jedynie znaczne ryzyko niedoboru potasu i konieczność jego suplementacji może wystąpić w przypadku stosowania leków moczopędnych.
6. Spożywanie 2 g steroli i stanoli roślinnych dziennie. Zmniejszają one wchłanianie cholesterolu w jelicie. Ich naturalnymi źródłami są otręby ryżowe, oleje (kukurydziany, sezamowy, słonecznikowy), orzechy i strączki. Niestety ich spożycie jest zwykle niewystarczające, dlatego zaleca się spożywanie żywności funkcjonalnej, spośród której najpopularniejsze są miękkie margaryny z dodatkiem steroli i stanoli.
7. Ograniczenie spożycia soli do 5 g na dzień, czyli 2 g sodu. Sól ma znaczący wpływ na poziom ciśnienia tętniczego krwi. W przypadku osób sodowrażliwych może być konieczne dalsze obniżenie dozwolonej ilości soli nawet do 3-3,5 g. Odpowiednikiem 5 g jest 1 łyżka soli. Sól i sód znajdują się jednak nie tylko w dodawanej soli, ale również w dużej ilości w pieczywie i wędlinach. Sól sodową można zastąpić potasową oraz różnorodnymi ziołami i przyprawami, które wzbogacą smak potraw.
8. Włączenie 1-2 ząbków czosnku do codziennego jadłospisu. Czosnek ma właściwości hipolipemizujące (obniżające stężenie cholesterolu), przez co redukuje ryzyko chorób układu krążenia. Czosnek może być również jednym z dodatków do potraw, które ułatwią ograniczenie soli w diecie.
9. Spożywanie kofeiny w zależności od indywidualnej wrażliwości. Nie ma potrzeby, by kofeinę ograniczały inne osoby od tych, które mogą mieć gorszy metabolizm kofeiny. Osoby z hipercholesterolemią powinny jedynie unikać parzonej, niefiltrowanej kawy, która wykazuje działanie podwyższające stężenie cholesterolu we krwi.
10. Ograniczenie dziennego spożycia alkoholu do 1 jednostki (10 g) przez kobiety i 2 jednostek przez mężczyzn, a w hipertriglicerydemii całkowite wyeliminowanie. Taka ilość ma działanie kardioprotekcyjne, gdyż poprawia stężenie tzw. “dobrego” cholesterolu (frakcji HDL) i ma właściwości przeciwzakrzepowe. Przy spożywaniu powyżej 20-30 g czystego alkoholu zauważa się częstsze występowanie nadciśnienia tętniczego oraz większe ryzyko udaru mózgu. Odpowiednikiem 1 jednostki alkoholu jest 330 ml piwa 4,5%, 175 ml wina lub 50 ml wódki.

Autor merytoryczny: Mgr Katarzyna Startek, Dietetyk