Rak jelita grubego - objawy, leczenie, rokowania

4.1

Ocena klientów: 41 ocen

Z artykułu dowiesz się:

Jaka jest zapadalność na raka jelita grubego
Czynniki ryzyka i przyczyny raka jelita grubego
Objawy raka jelita - prawej lub lewej okrężnicy oraz raka odbytu
Które badania genetyczne powiedzą czy masz wyższe ryzyko zachorowania?
Diagnostyka i leczenie raka jelita grubego i odbytnicy
Śmiertelność

Data publikacji: 2022-10-19

Data aktualizacji: 2022-10-19

Rak jelita grubego - jak powstaje rak jelita?

Rak jelita grubego (colorectal cancer) zazwyczaj nie daje wczesnych objawów - te pojawiają się najczęściej dopiero wtedy, gdy proces nowotworowy jest już zaawansowany. Nowotwory jelita grubego występują zazwyczaj po 50. roku życia (w 94% przypadków), ryzyko raka jelita grubego wzrasta wraz z wiekiem, częściej chorują również mężczyźni niż kobiety.

Rak jelita rozwija się najczęściej na podłożu polipów jelita grubego, polipy ulegają przekształceniu w nieinwazyjne gruczolaki jelita grubego obecne w obrębie błony śluzowej, a następnie w raka inwazyjnego, naciekającego poza błonę śluzową.
Proces rozwinięcia raka jelita ze zmian łagodnych do złośliwego raka jelita grubego zwykle trwa około 10 lat. Gruczolaki jelita stanowią najczęściej występującą postać raka jelita. U osób, które mają predyspozycje genetyczne (np. w zespole FAP) już po 20 roku życia w obrębie powierzchni światła jelita grubego pojawiają się setki polipów, które po 40 roku życia ulegają zesłośliwieniu i dochodzi do rozwoju nowotworu.

Epidemiologia raka jelita

Od ponad 40 lat obserwuje się trwale rosnącą tendencję zachorowalności na raka jelita grubego w naszym kraju. Odpowiedzialność za ów stan przypisuje się, starzejącej się strukturze naszego społeczeństwa, w której osoby po 65 roku życia mają coraz większy udział, a także zwiększonej ekspozycji społeczeństwa na czynniki kancerogenne.

W 2018 roku zarejestrowano ponad 12 tysięcy zgonów z powodu raka jelita grubego oraz prawie 19 tysięcy nowych przypadków. Większość przypadków nowotworów jelita dotyczy okrężnicy (ponad 50% wszystkich zarejestrowanych przypadków raka jelita). Drugi co do częstości występowania nowotwór złośliwy jelita to rak odbytnicy, który stanowi do 40% ogółu przypadków. Mniej więcej jedną dziesiątą wszystkich przypadków stanowią nowotwory występujące w zgięciu esiczo-odbytniczym, odbycie i w kanale odbytu. Objawy raka jelita są zależne od tego, którego odcinka jelita grubego dotyczy nowotwór oraz od stopnia zaawansowania choroby.

Rak jelita grubego - czynniki ryzyka:

dieta odgrywa istotną rolę w karcynogenezie raka jelita - dieta uboga w wapń, brak warzyw, duża ilość tłuszczów i czerwonego mięsa charakterystyczna dla rozwiniętych krajów (stąd występowania raka jelita jest częstsze dla Europy i Ameryki Północnej) odgrywa istotną rolę w karcynogenezie raka jelita;
styl życia np. palenie papierosów i nadużywanie alkoholu znacznie zwiększa ryzyko rozwoju raka. Kobiety, które paliły, mają o 40% zwiększone ryzyko śmierci z powodu raka jelita grubego względem kobiet, które nigdy nie paliły. Palący mężczyźni mają o 30% zwiększone ryzyko śmierci z powodu raka jelita grubego;
rodzinne zachorowania na nowotwory złośliwe (Familial colorectal cancer) - 10-20% wszystkich zachorowań ma podłoże genetyczne, młody wiek zachorowania na nowotwór złośliwy jelita grubego oraz występowanie wielu przypadków zachorowań w rodzinie mogą sugerować podłoże dziedziczne. Do dziedzicznych zespołów genetycznych, których następstwem jest rak jelita grubego należą: rodzinna polipowatość gruczolakowata jelita grubego FAB (Familial Adenomatous Polyposis), zespół Lyncha i dziedziczny niezwiązany z polipowatością rak jelita grubego HNPCC (Hereditary Non-Polyposis Colorectal Cancer);
zbyt wysokie BMI i otyłość (wysokie BMI koreluje z podwyższonym ryzykiem rozwinięcia raka jelita szczególnie w przypadku mężczyzn);
zespół Lyncha - czyli rodzinny rak jelita grubego, niezwiązany z polipowatością, mający związek z występowaniem mutacji w genach hMLH1 i hMSH2 (geny te odpowiadają za naprawę DNA), zespół Lyncha może stanowić do 5% wszystkich przypadków złośliwego raka jelita grubego;
brak wysiłku fizycznego i siedzący tryb życia;
powtarzające się zaparcia;
długoletnie zapalenia w obrębie jelita grubego i okrężnicy, np. wrzodziejące zapalenie jelita grubego czy choroba Leśniewskiego - Crohna;
dziedziczny rak jelita - skłonności do występowania zmian nowotworowych są odziedziczone po rodzicach, w formie uszkodzonych genów APC, MLH 1 i MSH2, p53, oraz genów CHEK2 - mających w Polsce tzw. mutację założycielską;.
wiek - ryzyko zgonu wzrasta wraz z wiekiem, 90% zdiagnozowanych przypadków dotyczy pacjentów powyżej 50 roku życia, większość przypadków raka jelita grubego stwierdza się po 60 roku życia.

Rak jelita grubego - objawy:

Początkowe fazy rozwoju raka mają podstępny przebieg, u wielu pacjentów przez wiele lat rozwoju raka jelita nie występują żadne objawy, co staje na drodze wczesnej diagnostyce raka jelita. Często komórki nowotworowe powstają ze zmian tzw. przedrakowych czyli polipów, które rozrastają się nawet przez kilkanaście lat, aby ulec zezłośliwieniu. Pojawiające się w tym czasie zaburzenia w trawieniu, oddawaniu stolca kojarzone są z nieprawidłowym odżywianiem, nerwami, trybem życia. Podobnie krwawienia z odbytu pacjenci przypisują obecności hemoroidów, ignorując je, czekając na poprawę, co bardzo opóźnia rozpoznanie raka jelita.

Do symptomów, które mogą pojawić się u chorych na raka jelita grubego zalicza się zaparcia, zmianę rytmu wypróżnień, biegunki, anemię, ogólne zmęczenie organizmu, podwyższoną temperaturę ciała, nudności, wymioty, bóle w dole brzucha, krwawienia z odbytu. Każdy z powyższych objawów powinien skłonić pacjenta do szybkiej wizyty u lekarza.

Rak odbytu - objawy:

objawy wskazujące na niedrożność jelita grubego, takie jak kolki, wymioty i nudności;
ołówkowe stolce, bolesne parcie na stolec i bóle w okolicy krocza;
w stolcu widoczna świeża krew i śluzowa wydzielina;
świąd i ból w obrębie odbytu, towarzyszyć im może również poczucie ciała obcego w odbycie;
nietrzymanie stolca i gazów.

Rak jelita grubego w prawej połowie okrężnicy - objawy:

anemia z niedoboru żelaza;
ciemne stolce z domieszką krwi;
ból po prawej stronie brzucha promieniujący w okolice pępka, nadbrzusza i podbrzusza;
opór wyczuwalny przy ucisku prawej strony brzucha.

Rak jelita grubego w lewej połowie okrężnicy - objawy:

objawy wskazujące na niedrożność jelita grubego (kolka, wzdęcia);
zmiana w rytmie wypróżnień;
obecność krwi w kale.

U osób z zaawansowanym rakiem jelita grubego (Advanced colorectal cancer) w badaniu może się pojawić wyczuwalny przez powłok brzuszne guz, wodobrzusze, powiększenie wątroby. Należy również zwrócić uwagę na powiększenie węzłów chłonnych obwodowych.

Najczęstsze objawy raka jelita grubego:

zaburzenia w oddawaniu stolca: zaparcia, biegunki, krwawienia z odbytu, długie cienkie tzw. ołówkowate stolce, częste bolesne oddawanie gazów, nagłe parcia na stolec lub daremne parcia, po których nie udaje się go oddać,
niewytłumaczalna zmiana rytmu wypróżnień,
uczucie dyskomfortu w brzuchu, bóle brzucha, wymioty, nudności,
trudności w przełykaniu,
utrata apetytu i masy ciała, osłabienie.

Rak jelita grubego - diagnostyka nowotworów jelita grubego

We wczesnym wykryciu raka jelita grubego pomagają takie badania jak: pomiar markera nowotworowego CEA, badanie per rectum, kolonoskopia, test na obecność krwi utajonej w kale, wlew kontrastowy czy badanie genetyczne.
Przeczytaj, na czym polegają badania markerów nowotworowych.

Test na krew utajoną

Test na obecność krwi utajonej w kale jest często stosowane w diagnostyce różnych chorób przewodu pokarmowego, dodatni wynik na krew utajoną w kale może sugerować raka jelita. Jego regularne przeprowadzanie zalecane jest dla wszystkich osób po 50. roku życia jako badanie przesiewowe w kierunku raka jelita grubego. Krew utajona oznacza niewielką ilość krwi, która nie zmienia konsystencji i barwy kału, czyli nie da się jej zobaczyć gołym okiem - wykrywa się ją tylko w specjalnych badaniach. Istnieją dwa rodzaje takich badań - test gwajakolowy (gFOBT) oraz test z użyciem bibułek. Ten pierwszy analizowany jest przez specjalistów w laboratorium, natomiast drugi można wykonać samodzielnie (jest dostępny w aptekach bez recepty).

Badanie per rectum

Badanie per rectum (palcem przez odbytnicę) jest rutynowym badaniem wykonywanym w profilaktyce takich nowotworów jak nowotwór prostaty i rak jelita grubego oraz raka odbytnicy. Badanie to przeprowadza się w pozycji kolanowo-łokciowej lub stojącej i polega ono na umieszczeniu przez lekarza zwilżonego palca (po uprzednim nałożeniu rękawiczek) w odbytnicy pacjenta. Badanie per rectum nie jest badaniem komfortowym, jednakże to właśnie dzięki niemu lekarz może ocenić, czy w okolicy odbytu nie ma żadnych zmian (stwardnień czy grudek). Badanie per rectum pozwala ponadto ocenić dno pęcherza moczowego, stan prostaty i nasieniowodów u mężczyzn, u kobiet stosuje się je natomiast w diagnostyce procesów chorobowych jajników, górnego odcinka pochwy czy szyjki macicy.

Kolonoskopia

Kolonoskopia jest jednym z najważniejszych badań przesiewowych w profilaktyce raka jelita - jej przeprowadzanie zaleca się już od 35. roku życia. Polega ona na wprowadzeniu do odbytu giętkiego przewodu, który jest zakończony kamerą - pozwala to na dokładne zbadanie jelita grubego (czasami ściany jelita należy rozciągnąć poprzez wpompowanie niewielkiej ilości powietrza). Obraz z kamery widać na monitorze, dzięki czemu możliwa jest dokładna ocena jelita grubego. Podczas kolonoskopii można także pobrać wycinek obecnej w jelicie zmiany do dalszych badań, a także usunąć ewentualne polipy. Przed kolonoskopią (ok. 3 dni) należy zmienić dietę na płynną. Zabieg wykonywany jest w narkozie lub znieczuleniu miejscowym, trwa kilkadziesiąt minut.
Innym rodzajem kolonoskopii jest tzw. kolonoskopia wirtualna, która polega na utworzeniu trójwymiarowego modelu jelita grubego przy pomocy obrazów uzyskanych podczas rezonansu magnetycznego lub tomografii komputerowej.

Wlew kontrastowy jelita grubego

Wlew kontrastowy jelita grubego jest badaniem radiologicznym jelita grubego z użyciem kontrastu, wykonuje się je w celu wykrycia zmian obecnych w jelicie grubym. Kontrast wprowadzany jest do jelita grubego ze względu na to, że pochłania on promienie rentgenowskie w większym stopniu niż ściana jelita. Po podaniu kontrastu przez ciało pacjenta przepuszcza się wiązkę promieniowania rentgenowskiego i dzięki temu uzyskuje się obraz jelita. Wyróżnia się dwa rodzaje badania - jednokontrastowe i dwukontrastowe. Przed przeprowadzeniem wlewu kontrastowego należy stosować dietę płynną (ok. 3 dni przed), w dniu badania nie wolno jeść, pić, palić papierosów, przyjmuje się również środki przeczyszczające.

Badanie histopatologiczne

Badanie histopatologiczne jest kluczowym i niezastąpionym badaniem w diagnozowaniu nowotworów, wykonywane jest kiedy występuje podejrzenie raka jelita. Polega na pobraniu fragmentów tkanek (np. podczas kolonoskopii) i ich analizie pod mikroskopem. Badanie to pozwala na dokładne określenie stopnia zaawansowania choroby.

Stadia raka jelita grubego

Niestety badania pokazują, że większość nowotworów jelita (70%!) jest wykrywana na zaawansowanym etapie choroby, kiedy szanse na całkowite wyleczenie są małe. Diagnostykę w przypadku raka jelita grubego rozpoczyna się od kolonoskopii, która nie tylko należy do najważniejszych badań przesiewowych raka jelita, ale pozwala również na ocenę całego jelita, wycięcie polipów oraz pobrania materiału do badania histopatologicznego, jeśli badanie uwidoczni istnienie guza.
Podstawowym badaniem, które pozwala na ocenę zaawansowania guza jest rezonans magnetyczny, dzięki któremu ustala się wielkość guza, a także sprawdza czy guz nacieka na okoliczne tkanki, narządy oraz ocenia węzły chłonne.

Do oceny zaawansowania raka jelita grubego wykorzystuje się klasyfikację TNM, według której wyróżnia się następujące stopnie zaawansowania raka jelita grubego:

0 stopień raka - tzw. rak in situ (czyli przedinwazyjny, zmiana pozostaje w obrębie nabłonka), nie występują przerzuty do węzłów chłonnych ani przerzuty odległe;
I stadium raka - na tym etapie nie występują przerzuty do regionalnych węzłów chłonnych i nie ma również przerzutów odległych;
stopień IIA - guz nacieka przez warstwę mięśniową do warstwy podsurowicówkowej lub tkanek okołookrężniczych bądź okołoodbytniczych, brak przerzutów do regionalnych węzłów chłonnych i przerzutów odległych;
stopień IIB - brak przerzutów, guz nacieka przez mięśniową warstwę do warstwy podsurowicówkowej, okołoodbytniczej lub okołookrężniczej;
stopień IIC - guz nacieka bezpośrednio na inne narządy, brak przerzutów odległych i do regionalnych węzłów chłonnych;
stadium IIIA - guz nacieka błonę śluzową lub warstwę mięśniową, przerzuty obecne w 1 do 3 węzłów chłonnych, brak przerzutów odległych;
stadium IIIB - przejście guza przez otrzewną, 4 do 7 węzłów chłonnych zajętych przez przerzuty, brak przerzutów odległych;
IIIC - naciek guza na inne narządy i struktury oraz przejście guza przez otrzewną, do 7 węzłów chłonnych zajętych przez przerzuty, brak przerzutów odległych;
IV stadium raka - w stadium IVA występują przerzuty do jednego organu, bez obecności przerzutów do otrzewnej, w stadium IVB przerzuty znajdują się w co najmniej dwóch organach bez przerzutów do otrzewnej, w stadium IVC obecne są przerzuty do otrzewnej bez lub z przerzutami odległymi.

Profilaktyka i prewencja raka jelita grubego i raka odbytnicy

Kluczem do skutecznego zapobiegania nowotworom jelita grubego oprócz przesiewowych badań diagnostycznych pozwalające na wykrywania raka jelita na wczesnym stadium, są również badania genetycznych predyspozycji do rozwoju raka, a jeśli jesteśmy nosicielami szkodliwych mutacji, maksymalne wyeliminowanie czynników ryzyka rozwoju nowotworu jelita. Profilaktyka raka jelita grubego obejmuje:

zmianę sposobu odżywiania i stylu życia;
wprowadzenie regularnej aktywności fizycznej;
utrzymywanie swojej wagi i BMI w normie;
rezygnacja z używek (nikotyny, alkoholu);
zrobienie badań genetycznych, które ujawniają mutacje w genach APC, MLH 1 i MSH2, p53, CHEK2, szczególnie w przypadku zachorowań w rodzinie na raka jelita, polipy jelita czy inne pokrewne choroby;
diagnostyka i leczenie utrzymujące stan zdrowia pod kontrolą, jeśli występują choroby zapalne jelit.

Badania genetyczne na raka sygnalizują, czy pacjent znajduje się w grupie podwyższonego ryzyka i są podstawą do objęcia specjalistyczną opieką medyczną oraz wykonania badań diagnostycznych. Nie oznaczają choroby, ale pozwalają jej uniknąć. Wczesna diagnoza daje wiele możliwości do postępowania lekarskiego.

Czy masz podwyższone ryzyko zachorowania na raka jelita grubego?

Badania genetyczne na raka polegają na analizie materiału genetycznego pacjenta w celu potwierdzenia lub wykluczenia obecności mutacji zwiększających ryzyko zachorowania na różne choroby - również choroby nowotworowe. Niektóre z mutacji znacząco zwiększają ryzyko zachorowania na chorobę onkologiczną, dlatego tak ważne jest ich wczesne wykrycie.

Dzięki potwierdzeniu obecności takich mutacji w naszym DNA, możliwe jest wprowadzenie odpowiednich działań profilaktycznych (np. zmiany stylu życia, regularnego wykonywana badań kontrolnych), co zmniejszy ryzyko zachorowania do minimum lub pozwoli na wczesne wykrycie raka - jeżeli proces nowotworowy już się rozpoczął. Dużą zaletą badań genetycznych jest to, że wykonuje się je tylko raz w ciągu życia. Nie są one także zależne od aktualnego stanu pacjenta i nie ma żadnych przeciwwskazań do ich wykonania.

Metody leczenia raka jelita grubego i raka okrężnicy. Czy można całkowicie wyleczyć raka jelita?

Metody terapeutyczne stosowane w leczeniu raka:

operacje raka jelita - zabiegi chirurgiczne są uznawane za najbardziej skuteczną formę leczenia, rozległość zabiegu zależy zawsze od stopnia zaawansowania choroby oraz umiejscowienia zmian;
chemioterapia - chemioterapię wykorzystuje się w leczeniu nowotworów jelita zarówno jako terapię poprzedzającą zabiegi operacyjne, mającą na celu zmniejszenie zmian i umożliwienie przeprowadzenia zabiegu, jak i po operacji jako leczenie uzupełniające. W leczeniu zaawansowanego uogólnionego raka jelita stosuje się chemioterapię paliatywną;
radioterapia - stosowana przede wszystkim w leczeniu raka odbytnicy jako leczenie uzupełniające lub jako samodzielna terapia;
leczenie biologiczne - stosowane jako forma leczenia spersonalizowanego, w celu zakwalifikowania pacjenci mają przeprowadzane badanie genetyczne guza w celu oceny genów RAS i BRAF. Po zakwalifikowaniu pacjenci, u których stwierdzono prawidłowy gen KRAS, otrzymują przeciwciała monoklonalne przeciwko EGFR (cetuksymab i panitumumab).

Zabiegi chirurgiczne

Postępowanie terapeutyczne w leczeniu raka jelita grubego jest zależne od stopnia zaawansowania choroby nowotworowej oraz lokalizacji guza. W raku okrężnicy bez odległych przerzutów, leczenie sprowadza się najczęściej do resekcji guza pierwotnego oraz części jelita grubego uwzględniającej bezpieczny margines guza. Podczas zabiegu usuwa się również regionalne węzły chłonnne (minimum 12 wraz ze wszystkimi węzłami chłonnymi i zmianami, które budzą podejrzenia). U pacjentów z odległymi synchronicznymi przerzutami (najczęściej do wątroby i płuc), o ile to możliwe, przeprowadzana jest częściowa resekcja jelita grubego wraz z resekcją zmian przerzutowych.

Chemioterapia

U pacjentów z zaawansowaną przerzutową chorobą, u których guz na wątrobie lub płucach został sklasyfikowany jako tymczasowo nieoperacyjny, stosuje się chemioterapię indukcyjną, po kilku miesiącach ocenia się odpowiedź organizmu na zastosowane leczenie i na tej podstawie ponownie rozważa się możliwość operacji.

W wyjątkowych przypadkach kiedy istnieje uzasadnione ryzyko, że przez lokalizację guza pierwotnego, światło jelita zostanie zamknięte i powstanie niedrożność jelita grubego, najpierw przeprowadza się operacje jelita grubego, następnie pacjent otrzymuje chemioterapię, a dopiero później, po ponownej ocenie, przeprowadza się operację usunięcia przerzutów odległych. Chemioterapia wzbogacona o spersonalizowane leczenie molekularne może być zatem zastosowana zarówno przed leczeniem chirurgicznym jak i po zastosowaniu leczenia operacyjnego.

Leczenie biologiczne - medycyna personalizowana

Na popularności zyskuje medycyna spersonalizowana, która jest zalecana zarówno pacjentom ze stwierdzonym dziedzicznym zespołem predyspozycji do nowotworów jak i w przypadku sporadycznego raka jelita. Pacjentom, u których występują przerzuty raka jelita ( metastatic colorectal cancer) zalecana jest terapia celowana, do rozpoczęcia której niezbędne jest pobranie fragmentu tkanki nowotworowej (najlepiej guza pierwotnego lub przerzutu do wątroby) i zbadanie jej pod kątem występowania mutacji genów RAS (najczęściej występujące mutacje KRAS i NRAS) oraz BRAF. Ustalenie, czy u pacjenta występują wspomniane mutacje, pozwala na predykcję skuteczności zastosowania terapii celowanej anty-EGFR - obecność mutacji w nowotworze wiążę się z opornością na to leczenie, nie ma wtedy sensu obciążać nim dodatkowo pacjenta.

Leczenie paliatywne

W przypadku leczenia zaawansowanego raka jelita grubego stosowane są zabiegi paliatywne, takie jak resekcja jelita grubego (czasem całego jelita), protezowanie w miejscu zwężenia, kolostomie odbarczające i zespolenia omijające.
Istnieje wiele schematów chemioterapii przeznaczonych dla pacjentów z rakiem jelita grubego, dobór zależy od stanu zdrowia pacjenta, wyników badań genetycznych i stopnia zaawansowania choroby nowotworowej.

Rak odbytnicy - operacja i radioterapia

W leczeniu raka odbytnicy (rectal cancer) podtsawową formą terapii jest operacja, której rozległość zależy od wielkości zmiany. Zabiegi operacyjne w przypadku raka odbytnicy wiążą się niestety najczęściej z koniecznością wyłonienia tymczasowej bądź stałej stomii. W terapii raka odbytnicy istotną rolę odgrywa również radioterapia, która może być stosowana samodzielnie, w połączeniu z chemioterapią, a w przypadku zmian trudnych do usunięcia operacyjnie, może również zostać zintensyfikowana i stosowana jako samodzielna forma leczenia.

Rak jelita grubego rokowania i śmiertelność

Rak jelita grubego zazwyczaj jest wykrywany w zaawasnowanym stadium, kiedy występują przerzuty odległe do wątroby i/lub płuc. Rozpoznanie postawione na tak późnym etapie sprawia, że rak jelita grubego wykazuje wysoką śmiertelność - tylko 10 do 17% przeżywa 5 lat od postawienia rozpoznania. Co ważne jeśli nowotwór jelita grubego zostanie wykryty na wczesnym etapie wskaźnik pięcioletnich przeżyć znacznie wzrasta i wynosi kolejno: w stadium I 76%, w stadium II 58-66%, w stadium III spadając do 46-28%.

Sprawdź też:

Bibliografia:

Zeman M. i in. (2012). Chirurgiczne leczenie przerzutów raka jelita grubego do wątroby - doświadczenia własne. Nowotwory. Journal of Oncology. Vol. 62, Nr 1, s. 5-9.
Potemski P. (2015). Ścisłe badania kontrolne u chorych na raka jelita grubego po leczeniu radykalnym nie są konieczne. Nowotwory. Journal of Oncology. Vol. 65, Nr 5, s. 415-419.
Maliszewski D., Jastrzębski T., Drucis K., Kopacz A. (2008). Współczesna Onkologia. Vol. 12, Nr 5, s. 212-216.
Jankowski M., Zegarski W. (2006). Choroba Leśniowskiego-Crohna a rak jelita grubego. Współczesna Onkologia. Vol.10, Nr 4, s. 160-163.
Wideł M.S., Wideł M. (2006). Mechanizmy przerzutowania i molekularne markery progresji nowotworów złośliwych. Rak jelita grubego*. Postepy Hig Med Dosw. Nr 60, s. 453-470.
Hołówko W. i in. (2014). Predykcja przeżycia chorych z nieresekcyjnymi przerzutami raka jelita grubego do wątroby. POLSKI PRZEGLĄD CHIRURGICZNY. Vol. 86, Nr 7, s. 592-570.
Kwiatkowski P., Wierzbicki P., Kmieć A., Godlewski J. (2012). Rola profilowania genowego z zastosowaniem macierzy DNA w diagnostyce, określeniu rokowania i odpowiedzi na leczenie w raku jelita grubego. Postepy Hig Med Dosw. Nr 66, s. 330-338.