Zespół policystycznych jajników (PCOS) - przyczyny, objawy, diagnostyka i dieta

Zespół policystycznych jajników, w skrócie PCOS (ang. polycystic ovary syndrome) jest jednym z najczęstszych schorzeń endokrynologicznych. Szacuje się, że występuje u około 6-19% kobiet w wieku rozrodczym (przedmenopauzalnym), w zależności od populacji i stosowanych kryteriów diagnostycznych. Na patogenezę i rozwój tego schorzenia wpływa wiele czynników. Przyczyna pozostaje wciąż nieznana. Hiperandrogenizm, czyli podwyższony poziom androgenów może być wywołany insulinoopornością i związaną z nią hiperinsulinemią, ponieważ powodują one zmniejszenie stężenia globuliny wiążącej hormony płciowe, co w konsekwencji prowadzi do wzrostu poziomu androgenów w organizmie i niekorzystnych profili metabolicznych. Nadmiar androgenów obserwuje się u około 60% przypadków z PCOS. PCOS występuje zarówno u osób szczupłych, jak I z nadwagą I otylością. Do wystąpienia zespołu policystycznych jajników predysponować mogą również zaburzenia osi podwzgórze-przysadka-gonady, zaburzenie steroidogenezy jajników, przewlekłe zapalenie w organizmie oraz czynniki genetyczne i środowiskowe. Pojawiła się również hipoteza, że dysbioza mikroflory jelitowej wpływa na rozwój PCOS. Potrzeba jednak więcej badań, aby potwierdzić tę teorię.

Symptomy PCOS po raz pierwszy zostały opisane w 1935 roku przez Stein i Levanthal. Najczęściej występuje:

●  Trądzik - pojawia się u około 15-30% dorosłych kobiet z PCOS na twarzy, klatce piersiowej lub plecach, jest mniej powszechny niż hirsutyzm,

●  Łojotok, czyli nadmierne wydzielanie łoju przez gruczoły łojowe;

●  Hirsutyzm to nadmierne owłosienie typu męskiego. Hirsutyzm określany jest za pomocą skali Ferrimana-Gallweya, która służy do oceny wzrostu włosów w siedmiu miejscach: na górnej wardze, brodzie, klatce piersiowej, plecach, brzuchu, ramionach i udach.

●  Łysienie androgenowe określane jest łysieniem typu męskiego. Jest to wypadanie włosów, zależne od poziomu androgenów występujące zarówno u kobiet i mężczyzn.

●  Nieregularne cykle miesiączkowe z przewlekłym brakiem owulacji,

Często przy zespole policystycznych jajników występuje również insulinooporność (u 50-70% kobiet z PCOS) i otyłość, która pogłębia objawy.

Wiele kobiet o PCOS dowiaduje się, gdy pojawiają się objawy hiperandrogenizmu lub mimo prób nie mogą zajść w ciążę.

Rozpoznanie PCOS najczęściej następuje poprzez obecność dwóch z trzech objawów (wg najczęściej stosowanych kryteriów rotterdamskich):

●     Przewlekły brak lub rzadkie występowanie owulacji;

●     Występowanie objawów klinicznych hiperandrogenizmu lub nieodpowiedni poziom hormonów w testach laboratoryjnych. Badania hormonalne pozwalają na określenie poziomu hormonów w organizmie. Kobiety chorujące na PCOS mają wyższy poziom androgenów i hormonu luteinizującego (LH) w surowicy. Zazwyczaj niższy jest poziom hormonu folikulotropowego (FSH) oraz globuliny wiążącej hormony płciowe;

●     Potwierdzona badaniem USG obecność policystycznych jajników.

Leczenie zazwyczaj obejmuje przyjmowanie metforminy oraz terapię hormonalną. Jedną z głównych strategii leczenia zgodnie z zaleceniami International evidence-based guideline for the assessment and management of polycystic ovary syndrome z 2018 roku jest monitorowanie  i utrzymanie prawidłowej masy ciała. Utrata 5-10% masy ciała poprawia wyniki badań u kobiet z nadwagą i PCOS. Wpływ ma również optymalna, zbilansowana dieta i prowadzony styl życia. Regularna i umiarkowana aktywność fizyczna minimum 3-4 razy w tygodniu korzystnie wpływa na redukcję masy ciała oraz stężenie glukozy we krwi. Jedzenie śniadań, ograniczenie podaży mięsa oraz wybieranie pełnoziarnistych produktów zbożowych wiążą się z lepszym profilem metabolicznym u pacjentek z PCOS.  

Dieta śródziemnomorska jest jedną z lepszych strategii żywieniowych u kobiet borykających się z zespołem policystycznych jajników. Ma działanie przeciwzapalne, obfituje w węglowodany złożone o niskim indeksie glikemicznym, błonnik oraz nienasycone kwasy tłuszczowe. Spożywane są duże ilości warzyw i owoców będące źródłem witamin i antyoksydantów.  

Niskowęglowodanowa dieta może korzystnie wpływać na insulinooporność. Warto zwrócić uwagę na rodzaj spożywanych węglowodanów oraz ograniczenie cukrów prostych i nasyconych kwasów tłuszczowych, a także unikanie bogatych w nie produktów wysokoprzetworzonych o niskiej wartości odżywczej.

W przeprowadzonych analizach wykazano, że skład mikrobiomu jelitowego różni się u pacjentek z zespołem policystycznych jajników i zdrowych kobiet. Bakterie jelitowe mogą wpływać na PCOS poprzez regulację cytokin, mediatorów jelitowo-mózgowych, wydzielania hormonów i produkcję metabolitów. Pomocne może stosowanie korzystnych szczepów bakterii probiotycznych np. Lactobacillus.

Zespół policystycznych jajników może przyczyniać się do problemów z zajściem w ciążę. Gdy kobiecie z PCOS uda się zajść w ciążę występuje większe ryzyko poronienia oraz innych trudności takich jak cukrzyca ciążowa, problemy z nadciśnieniem oraz przedwczesny poród. Ponadto przy PCOS występują bardzo często insulinooporność, która z kolei zwiększa ryzyko cukrzycy typu 2, nadciśnienia tętniczego oraz miażdżycy. W przeprowadzanych badaniach wykazano, że u kobiet z PCOS profil lipidowy był częściej niekorzystny w porównaniu z kobietami bez PCOS. Sugeruje się, że zespół policystycznych jajników jest również czynnikiem ryzyka zawału mięśnia sercowego i udaru.

1. Rodriguez Paris V., Bertoldo M,J., The Mechanism of Androgen Actions in PCOS Etiology. Medical Sciences 2019;7(9):89.
2. Sirmans S.M., Pate K.A., Epidemiology, diagnosis, and management of polycystic ovary syndrome. Clinical Epidemiology 2013;6:1-13.
3. Teede H.J., Misso M.L., Costello M.F., Dokras A., Laven J., Moran L., Piltonen T., Norman R.J., International, P.N. Recommendations from the international evidence-based guideline for the assessment and management of polycystic ovary syndrome. Human Reproduction 2018, 33:1602–1618.
4. Wang L., Zhou J., Gober H.J., Leung W.T., Huang Z., Pan X., Li C., Zhang N., Wang L., Alterations in the intestinal microbiome associated with PCOS affect the clinical phenotype. Biomedicine & Pharmacotherapy 2021;133.
5. Wekker V., van Dammen L., Koning A., Heida K.Y., Painter R.C, Limpens J., Laven J.S.E., Roeters van Lennep J.E., Roseboom T.J., Hoek A., Long-term cardiometabolic disease risk in women with PCOS: a systematic review and meta-analysis, Human Reproduction Update 2020;26(6):942–960.