Zdrowe macierzyństwo - planowanie ciąży, jak przygotować się do ciąży

Obecny szybki styl życia, brak czasu na odpoczynek, niezdrowe pożywienie czy używki sprawiają, że otaczamy się wieloma czynnikami wpływającymi negatywnie na rozwój płodu - tzw.czynnikami embriotoksycznymi, czynnikami teratogennymi i czynnikami mutagennymi.

Czynniki teratogenne to substancje powodujące wady w rozwoju płodu. Zaliczamy do nich:

• antybiotyki np. tetracykliny, aminoglikozydy
• sulfonamidy (środki bakteriostatyczne)
• narkotyki
• niedobór kwasu foliowego
• promieniowanie jonizujące

Czynniki embriotoksyczne działają szkodliwie na stadium zarodkowe - czyli do ok. 60 dnia życia dziecka w łonie matki. Są to głównie leki, takie jak np. talidomid.

Do czynników mutagennych zaliczamy każdą substancję zdolną wywołać zmianę w materiale genetycznym. Ich ilość jest ogromna, zostały podzielone na kilka klas:

Mutageny chemiczne:

• pestycydy
• benzoprien znajdujący się w dymie tytoniowym
• dioksyny
• związki aromatyczne

Mutageny fizyczne:

• promieniowanie jonizujące (gamma, rentgenowskie, ultrafioletowe)
• szok termiczny
• bodźce traumatyczne - urazy

Mutageny biologiczne:

• niektóre wirusy (np. różyczka, opryszczka)
• pierwotniaki wywołujące toksoplazmozę
• grzyby pleśniowe

Na szkodliwe działanie wyżej wymienionych czynników jesteśmy niestety narażeni każdego dnia. Dlatego w okresie przygotowań do ciąży, oraz w ciąży każda kobieta powinna stosować się do pewnych ograniczeń:

1. Nie palić papierosów oraz unikać biernego palenia.
2. Uważać podczas zabawy ze zwierzętami - potencjalne zakażenia np. toksoplazmozą są bardzo szkodliwe.
3. Unikać silnych i drażniących preparatów np. podczas sprzątania.
4. Unikać mocnych bodźców emocjonalnych mogących wywołać traumę i silny stres.
5. Wyeliminować z pożywienia sztuczne barwniki i konserwanty oraz zadbać o zbilansowaną dietę i odpowiednią suplementację.

Jak przygotować się do ciąży - niezbędne elementy diety dla kobiet przed zajściem w ciążę

Jedną z najważniejszych zasad przygotowań do ciąży jest absolutny zakaz stosowania diet i głodówek odchudzających. Mogą one bowiem wypłukać z organizmu cenne związki, potrzebne do prawidłowego rozwoju przyszłego potomstwa. Aby właściwie przygotować nasz organizm na nadejście maluszka, prawidłowe odżywianie powinno się zacząć co najmniej 3 miesiące przed planowaną ciążą.Wbrew powszechnie panującemu powiedzeniu, przyszła mama wcale nie musi jeść za dwoje. Musi za to starannie dobierać elementy menu tak, aby nie zabrakło w nim składników najistotniejszych, takich jak:

• witamina B9, czyli kwas foliowy - najważniejszy składnik decydujący o rozwoju cewy nerwowej płodu, ale też wpływający na masę i poźniejszy ogólny rozwój noworodków. Dlatego kwas foliowy należy przyjmować zarówno z pożywieniem, jak i w postaci suplementów diety. Duże ilości tej witaminy znajdują się w:
  • zielonych warzywach (brokuł, szparagi, sałata, brukselka, szpinak)
  • warzywach strączkowych (fasola, groch, soja)
  • owocach cytusowych (pomarańcze, cytryna, grejpfrut)
  • otrębach pszennych
  • wątróbce

• witamina E - powszechnie nazywana “witaminą płodności”, według najnowszych badań powinna być suplementowana podobnie jak kwas foliowy już 3 miesiące przez planowaną ciążą. Niedobór tego składnika może skutkować zaburzeniami w przebiegu ciąży, a nawet poronieniami. Bardzo ważne jest jednak przestrzeganie norm dziennego spożycia, gdyż stosowanie wyższych dawek witaminy E również może być szkodliwe dla płodu. Dzienne zapotrzebowanie wynosi 8-13 mg. Bogate w witaminę E są takie produkty jak: orzechy, migdały, awokado, krewetki, żółtka jaj oraz oleje (słonecznikowy, rzepakowy i sojowy)
• witamina A - jest ważnym składnikiem diety kobiet planujących ciążę, ponieważ wspomaga proces zapłodnienia chroniąc przed resorpcją zarodka w macicy. Jest również nięzbędna do prawidłowego rozwoju płodu, bierze bowiem udział w tworzeniu kości i zawiązków zębów. Podobnie jak w przypadku witaminy E ważna jest jej suplementacja przed ciążą, a w trakcie trwania ciąży - nieprzekraczanie zalecanych dziennych dawek, gdyż może to wpływać na uszkodzenie płodu. Dzienne spożycie witaminy A u kobiety planującej ciążę bądź będącej w pierwszych dwóch trymestrach nie powinno przekraczać 800mg. W trzecim trymestrze wartość ta wzrasta do 1000mg, a u kobiet karmiących - do 1200 mg na dobę. Witamina A jest łatwo rozpuszczalna w tłuszczach, dobrze się wchłania, a jej występowanie jest rozpowszechnione w naturze. Suplementacja preparatami witaminowymi nie jest wskazana. Aby uzupełnić niedobory witaminy A należy spożywać produkty pochodzenia zwierzęcego: wątróbkę, masło, mleko, jajka oraz sery
• witamina C jest niezbędna do zapewnienia ogranizmowi odpowiedniej odporności, ale na tym jej działanie się nie kończy. Lista procesów w organizmie, w których bierze udział sięga 300. Kobiety planujące ciążę mogą przyjmować kwas askorbinowy bez ograniczneń, jednak w trakcie ciąży nie wolno przekraczać dawki 70-90mg. Witamina C jest najczęściej występującą witaminą w pożywieniu i nie ma powodów do jej suplementacji w czasie standardowej, pojedynczej ciąży. Wystarczy więc, aby kobiety przygotowujące się do ciąży lub już będące w ciąży jadły takie produkty jak owoce cytrusowe, kiwi, jabłka, porzeczki, maliny, truskawki, cebule, brokuły, brukselkę, pomidory, natkę pietruszki, owoce dzikiej róży oraz ziemniaki, aby dostarczyć odpowiednią ilość. Suplementacja witaminy C jest zalecana u kobiet: w ciąży mnogiej, z nadciśnieniem indukowanym ciążą oraz cukrzycą ciężarnych, a dawkę zawsze ustala lekarz. Niedobór kwasu askorbinowego może skutkować poronieniami, a w czasie trwania ciąży prowadzić do uszkodzenia układu nerwowego dziecka
• witamina D - niedobór tej witaminy jest bardzo często spotykany. Wynika to ze zbyt małej ekspozycji naszej skóry na słońce oraz zbyt rzadkiej suplementacji. W Polsce jedynie w miesiącach wakacyjnych ilość promieni słonecznych przy odpowiednim czasie naświetlania mogłaby być wystarczająca do wytworzenia potrzebnej dla organizmu dawki. Jednak często styl życia, praca w zamkniętych pomieszczeniach, stosowanie kremów przeciwsłonecznych i inne czynniki nie pozwalają na prawidłowo wykonane “kąpiele słoneczne”. Niezbędna jest suplementacja tej witaminy dla wszystkich osób - tak, aby dobowa dawka wynosiła 400 j.m., a w okresie ciąży 1000 j.m. Źródła witminy D to również tłuste ryby (łosoś, makrela, sardynki, tuńczyk, śledź), tran, żółtka jaj, wzbogacona margaryna i niektóre produkty zbożowe. Lista skutków niedoboru witaminy D w ciąży jest długa, a na jej czele występuje cukrzyca ciążowa oraz rzucawka. Po urodzeniu u dziecka mogą wystąpić drgawki (z powodu hiperkalcemii) oraz zaburzenia układu kostnego, natomiast w późniejszym wieku dziecko może cierpieć na krzywicę, astmę, cukrzycę, choroby autoimmunologiczne, metaboliczne i nowotwory. Bardzo ważny jest więc odpowiedni poziom tej witaminy u kobiet ciężarnych lub ciążę planujących.
• żelazo - zwiększenie jego zapotrzebowania obserwujemy głównie w II i III trymestrze ciąży, zalecana jest wtedy lekka suplementacja, zwiększająca dzienny pobór tego mikroelementu do ok. 30 mg. Kobiety planujące ciążę powinny dostarczać do organizmu 15 mg żelaza dziennie. Łatwo znaleźć je w takich produktach jak wątróbka wołowa, fasola i groszek, zboża i sok śliwkowy. Niedobór żelaza w ciąży może być przyczyną niedokrwistości. Pod ścisłą kontrolą lekarską powinny być kobiety z hemochromatozą - chorobą, w przebiegu której metabolizm żelaza są zaburzony
• wapń - zapotrzebowanie na wapń rośnie wraz z czasem trwania ciąży i coraz większymi wymaganiami rozwijąjącego się w łonie dziecka. Zalecana dawka dzienna w okresie ciąży i laktacji to 1200 mg. Bardzo istotne jest również utrzymanie odpowiedniego poziomu wapnia u kobiet przed 25 rokiem życia, planujących ciążę. Dużą porcję wapnia można z łatwością przyswoić z pożywienia, znajdziemy go np. w żółtym serze lub mleku. W przypadku zdiagnozowanej u kobiety ciężarnej nietolerancji laktozy, zaleca się przyjmowanie suplementów diety najczęściej dostępnych w formie cytrynianu lub węglanu wapniowego. Do prawidłowego przyswajania wapnia w organizmie niezbędny jest odpowiedni poziom witaminy D
• cynk - jest niezbędny do przeprowadzenia prawidłowych procesów rozrodczych, uczestniczy on m.in. w syntezie DNA oraz ekspresji genów, ważny jest więc jego prawidłowy poziom u osób plaujących potomstwo. Aż u 30% kobiet, które stosowały ubogą w ten pierwiastek dietę przed zapłodnieniem, wykryto w czasie ciąży jego niedobory. Niedobór cynku w czasie ciąży może powodować odklejenie łożyska, przedwczesny poród oraz zaburzenia umysłowe dziecka, może również prowadzić do stanu przedrzucawkowego. Dobowe zapotrzebowanie na cynk to 8 mg dla kobiet nieciężarnych, 11 mg dla kobiet w ciąży oraz 12 mg dla kobiet w okresie laktacji. Najwięcej tego mikroelementu znajdziemy w ostrygach, krewetkach, mięsie jagnięcym, żółtku jaja, groszku, orzechach ziemnych, nasionach dyni, oraz rzepie
• jod - jest z jednym z uznanych przez WHO czynników wpływających na ogólny stan zdrowia człowieka. Niedobór jodu może prowadzić do niedoczynność tarczycy czy niedorozwoju umysłowego oraz zaburzeń rozrodu - zmniejszenia płodności, częstych poronień oraz wzrostu umieralności okołoporodowej niemowląt. Dla kobiet ciężarnych i w okresie laktacji zalecana dobowa dawka jodu to 200µg. Ze względu na to, że jod znajduje się głównie w soli (sól jodowana), której duże dawki nie są wskazane w okresie ciąży, zalecana jest suplementacja preparatami jodu.

Czynniki wpływające na płodność mężczyzn

Efekt starania się o dziecko zależy zarówno od matki, jak i od ojca dziecka.Odpowiednie przygotowanie mężczyzny ma bardzo duże znaczenie dla prawidłowego poczęcia i przebiegu ciąży. Wyróżnia się kilkanaście czynników, które mają największy wpływ na płodność mężczyzn. Należą do nich:

• wiek - plemniki produkowane są przez całe życie mężczyzny, jednakże wraz z wiekiem proces ten może się osłabiać, czego konsekwencją jest pogorszenie jakości nasienia i obniżony potencjał płodności
• otyłość, nadwaga lub niedowaga - zarówno za wysoka, jak i za niska waga ciała może przyczyniać się do pogorszenia jakości nasienia. Badania wskazują, że w przypadku Panów z nadwagą bądź niedowagą, zmniejsza się liczebność prawidłowo zbudowanych plemników, a także ich ruchliwość i funkcjonalność
• wysoka temperatura - dotyczy to temperatury pochodzącej ze środowiska zewnętrznego, ale również tej z samego organizmu (np. w przypadku chorób, w przebiegu których pojawiają się zaburzenia przepływu krwi czy wysoka gorączka). Jądra umieszczone są w mosznie, co zapewnia nieco (1-2°C) niższą ich temperaturę w porównaniu do temperatury wewnątrz ciała i tylko w takich warunkach wytwarzanie plemników przebiega prawidłowo. Dlatego też wszystkie zjawiska powodujące zwiększenie temperatury jąder nie wpływają pozytywnie na jakość nasienia, ponieważ zaburzają produkcję plemników. Do czynników podwyższających temperaturę jąder zalicza się m.in.: częste korzystanie z sauny, częste kąpiele w gorącej wodzie, noszenie nieprzewiewnej bielizny, trzymanie laptopa na kolanach czy siedzący tryb życia
• stres - może przyczyniać się do obniżenia liczebności i zagęszczenia plemników
• substancje toksyczne i zanieczyszczenia środowiska - takie substancje jak metale ciężkie, związki organiczne zawierające chlor czy pestycydy negatywnie wpływają na jakość nasienia
• leki (np. chemioterapeutyki i antybiotyki) - niektóre leki wpływają toksycznie na produkcję plemników, nieodwracalnie uszkadzając ten proces. Dotyczy to na przykład leków stosowanych w leczeniu nowotworów, gdyż niszczą one nieodwracalnie komórki, z których powstają plemniki
• zaburzenia genetyczne - zaburzenia płodności lub całkowitą niepłodność mogą powodować różne mutacje, takie jak aneuploidie chromosomów płci (najczęstszą z tego typu chorób jest zespół Klinefeltera), a także mutacje zaburzające spermatogenezę (dotyczą one genów AZF i SRY znajdujących się na chromosomie Y)
• infekcje układu rozrodczego - zakażenia bakteryjne, zakażenia pierwotniakami, drożdżami (w tym chlamydiami i mykoplazmami) mogą powodować zaburzenia płodności
• palenie tytoniu - palenie tytoniu ma negatywny wpływ na liczebność i morfologię plemników, czego przyczyną jest najprawdopodobniej nasilony stres oksydacyjny
• alkohol - nadużywanie alkoholu może pośrednio (poprzez zaburzanie czynności innych organów) negatywnie wpływać na produkcję plemników
• stosowanie steroidów płciowych - steroidy płciowe są czasami stosowane jako anaboliki (zwłaszcza przez mężczyzn, którzy chcą poprawić swoją sylwetkę i zwiększyć masę mięśniową). Konsekwencją stosowania tych środków są zaburzenia hormonalne (prowadzące do zmniejszenia wielkości jąder) i zaburzanie produkcji plemników. To natomiast prowadzi do znacznego spadku liczby plemników w nasieniu i niepłodności
• dieta - jakość nasienia jest zależna od niektórych witamin oraz mikroelementów. Ważne jest, aby wraz z jedzeniem dostarczać do organizmu takie składniki jak: cynk (odgrywa ważną rolę w wytwarzaniu spermy, ponadto podtrzymuje żywotność pleminków), żelazo (jego niedobór skutkuje spadkiem popędu płciowego oraz zaburzeniem czynności narządów płciowych), kwas foliowy (jego niedobór prowadzi do zmniejszenia zagęszczenia i ruchliwości plemników), selen (zwiększa liczbę plemników w spermie), witaminę E (niedobór tej witaminy przyczynia się do zwyrodnienia plemników) czy witaminę C (ma korzystny wpływ na jakość nasienia). Należy więc spożywać owoce, warzywa, jajka, oleje roślinne, ryby, drób, mleko i produkty mleczne, nasiona roślin strączkowych, orzechy laskowe i brazylijskie, brązowy ryż, brokuły czy szparagi.

Oczywiście należy pamiętać, że nie każdy z wymienionych wcześniej czynników ma taki sam wpływ na produkcję plemników, a także wrażliwość poszczególnych mężczyzn na te czynniki może być różna. Nie wszystkich zagrożeń można uniknąć, ale często da się przedsięwziąć pewne kroki, aby poczęcie dziecka było możliwe nawet po pojawieniu się jakiegoś czynnika szkodliwego (na przykład oddanie nasienia do tzw. krioprezerwacji przed rozpoczęciem chemioterapii). Innych czynników szkodliwych można unikać lub próbować ograniczyć ich wpływ, co jest szczególnie ważne dla pacjentów, u których jakość nasienia jest na granicy normy lub słabsza. Efekty w postaci poprawy parametrów nasienia nie są jednak widoczne od razu – zazwyczaj trzeba poczekać około 2-3 miesięcy.

Jak przygotować się do ciąży - badania genetyczne rodziców przed ciążą

Badania genetyczne pozwolą określić ryzyko wystąpienia chorób genetycznych u dziecka - warto więc rozważyć ich wykonanie podczas przygotowań do ciąży. Dzięki takiemu badaniu przyszli rodzice mogą sprawdzić, czy posiadają w genach mutacje, które mogłyby powodować u ich dziecka występowanie określonych chorób. Większość chorób genetycznych dziedziczy się autosomalnie recesywnie, co oznacza, że każdy z rodziców musi przekazać dziecku wadliwy gen, aby choroba się ujawniła. Do najczęstszych chorób o podłożu genetycznym (dziedziczących się w sposób autosomalny recesywny) należą mukowiscydoza, fenyloketonuria czy niedosłuch wrodzony.

Badania genetyczne przed ciążą mogą dać gwarancję, że u dziecka nie wystąpi wada genetyczna (o ile ani przyszła matka, ani przyszły ojciec nie są nosicielami uszkodzonego genu) lub zaplanować dobrze ciążę. Jeśli badania wykażą, że rodzice są nosicielami szkodliwych mutacji, mogą oni zdobyć jak najwięcej informacji o tym, co może oznaczać posiadanie dziecka z wadą genetyczną, uzyskać informacje o badaniach prenatalnych (pozwalających sprawdzić stan zdrowia dziecka), a także pozwolić na rozważenie innych możliwości – adopcję dziecka lub skorzystanie z banku spermy/komórek jajowych. Badania prenatalne w trakcie ciąży umożliwiają wybór odpowiedniej opieki prenatalnej i przygotowanie się do opieki nad chorym dzieckiem, jeśli kobieta zdecyduje się je urodzić.

Badania genetyczne należy wykonać, gdy:

• kobieta ma 35 lat lub więcej
• w rodzinie występowały już wcześniej przypadki chorób genetycznych
• przyszła matka lub ojciec mają chorobę genetyczną, która może zostać przekazana potomstwu
• kobieta urodziła już wcześniej dziecko cierpiące na chorobę genetyczną
• u kobiety występowały liczne poronienia lub dochodziło do urodzeń martwych dzieci (po 28. tygodniu ciąży).