Rak mózgu - przyczyny, objawy, badania i leczenie

Rodzaje nowotworów mózgu

Pierwotne nowotwory mózgu są w Polsce 9. i 10. przyczyną zgonów na nowotwory złośliwe, odpowiednio u kobiet i u mężczyzn. Guzy mózgu najczęściej rozwijają się jednak jako nowotwory wtórne - są skutkiem przerzutów odległych z innych organów (płuc, nerek, piersi). Aby ocenić stopień złośliwości nowotworu stosuje się czterostopniową skalę opracowaną przez Światową Organizację Zdrowia (WHO). Guzy najmniej złośliwe cechuje obecność komórek zróżnicowanych o małym stopniu proliferacji (rokowanie w ich przypadku jest dobre), natomiast guzy najbardziej złośliwe złożone są z komórek niezróżnicowanych i naciekają na sąsiadujące tkanki (są znacznie trudniejsze do wyleczenia).

Wśród pierwotnych nowotworów mózgu najczęściej rozwijają się glejaki, które wywodzą się z gleju - komórek stanowiących główny składnik tkanki nerwowej (razem z komórkami nerwowymi). Wśród komórek glejowych wyróżnia się między innymi astrocyty, glej skąpowypustkowy czy glej wyściółkowy. Do nowotworów wywodzących się z komórek glejowych zalicza się na przykład glejaka wielopostaciowego. Jest to najczęstszy pierwotny nowotwór mózgu u osób dorosłych - charakteryzuje się wysokim stopniem złośliwości, większość nieleczonych chorych umiera po około 3 miesiącach od rozpoznania (zastosowanie odpowiedniego leczenia wydłuża ten czas do roku, tylko u około 5% chorych występuje trwała remisja). Innym nowotworem pochodzenia glejowego jest gwiaździak anaplastyczny, występujący najczęściej u starszych mężczyzn. Cechuje go trzeci stopień złośliwości i tendencja do progresji do glejaka wielopostaciowego, średni czas przeżycia jest w porównaniu do niego około 2 razy dłuższy. Wśród guzów mózgu wywodzących się z komórek glejowych można także wyróżnić gwiaździaka włókienkowego (drugi stopień złośliwości, występuje najczęściej u ludzi młodych), gwiaździaka włosowatokomórkowego (pierwszy stopień złośliwości, najłagodniejsza forma glejaka) czy skąpodrzewiaka (trzeci stopień złośliwości, często powoduje padaczkę).

Do nowotworów innych niż glejaki można natomiast zaliczyć rdzeniaka - jest on najczęstszym nowotworem złośliwym (czwarty stopień złośliwości) występującym u dzieci, atakuje głównie móżdżek i blokuje przepływ płynu mózgowo-rdzeniowego, przy odpowiednim leczeniu udaje się wyleczyć nawet 60% pacjentów. Około 20% wszystkich guzów mózgu stanowią oponiaki występujące najczęściej u kobiet po 50. roku życia (wykazują tendencję do występowania rodzinnego). Większość tych guzów charakteryzuje się pierwszym stopniem złośliwości i zazwyczaj są one łatwe do całkowitego usunięcia. Innym guzem o niskim stopniu złośliwości jest także czaszkogardlak, występujący najczęściej u dzieci i osób po 65. roku życia. Guz ten nie nacieka na sąsiednie tkanki, rozwija się bardzo wolno (czasami przez wiele lat).

Przyczyny występowania nowotworów mózgu

Jedynym czynnikiem kancerogennym o udowodnionym znaczeniu w powstawaniu pierwotnych nowotworów złośliwych mózgu jest działanie promieniowania jonizującego, do prawdopodobnych czynników ryzyka zalicza się natomiast pestycydy i herbicydy, nitrozaminy, chlorek poliwinylu, przebyte urazy mózgu czy substancje petrochemiczne. Częstsze występowanie nowotworów mózgu wiąże się także z zakażeniem wirusem HIV. Guzy mózgu mogą rozwijać się również na podłożu genetycznym, stwierdzono zwiększone ryzyko zachorowania w zespołach chorobowych uwarunkowanych genetycznie - na przykład w zespole Li-Fraumeni (spowodowanym mutacją w genie TP53), zespole Hippla-Lindaua (związany z mutacją w genie VHL), w przebiegu nerwiakowłókniakowatości typu 1 (związanej z mutacją genu NF1) i typu 2 (spowodowanej mutacją genu NF2). Zwiększone ryzyko zachorowania na nowotwór złośliwy mózgu może być także spowodowane mutacją w genach NBS1 czy RB1.Objawy nowotworów mózgu

Różne rodzaje guzów mózgu powodują podobne objawy - najczęściej spotykanym jest ból głowy, który narasta wraz ze wzrostem ciśnienia śródczaszkowego. Do innych objawów wzrostu ciśnienia śródczaszkowego należą nudności, wymioty, zaburzenia psychiczne, zaburzenia pamięci, świadomości, snu oraz widzenia. Dla nowotworów mózgu charakterystyczne jest także występowanie napadów padaczkowych z towarzyszącą im utratą przytomności. Objawy, które pojawiają się w przebiegu nowotworu mózgu, zależne są także od umiejscowienia guza. Jeżeli występuje on w płacie czołowym, u niektórych pacjentów obserwuje się otępienie, obniżenie energii, apatię - podczas gdy u innych pojawia się nadpobudliwość i agresja. Może także dojść do zaburzeń wzroku, węchu, chodu i równowagi.

Jeżeli guz zlokalizowany jest w płacie skroniowym, charakterystyczne jest zaburzenie mowy chorego (popełnianie błędów językowych i gramatycznych, zamienianie słów), zaburzenie pamięci, stany depresyjne i napady lękowe. Zaburzenia czucia pojawiają się, gdy nowotwór umiejscowiony jest w płacie ciemieniowym - opadanie powiek, drżenie, zaburzenie widzenia i świadomości jest natomiast charakterystyczne dla nowotworów pnia mózgu.

Jak zdiagnozować nowotwór mózgu?

Najważniejszymi narzędziami stosowanymi w diagnostyce nowotworów mózgu są tomografia komputerowa głowy oraz rezonans magnetyczny - dzięki nim możliwa jest dokładna lokalizacja guza oraz ocena jego stanu. Tomografia komputerowa jest badaniem radiologicznym, wykorzystującym szkodliwe dla naszego zdrowia promieniowanie rentgenowskie - z tego względu badania tego nie należy powtarzać zbyt często (radiolodzy wskazują, aby wykonywać je maksymalnie 3 razy w roku, jeżeli to możliwe). Rezonans magnetyczny z kolei to badanie niewytwarzające niebezpiecznego promieniowania - jest więc dla nas całkowicie bezpieczne.

Do pełnej diagnozy konieczne jest jednak wykonanie biopsji, która umożliwi pozyskanie materiału do badania histopatologicznego. Jeżeli w rodzinie stwierdzono już wcześniej przypadki występowania nowotworów mózgu, warto wykonać badania genetyczne w kierunku mutacji do nich predysponujących - pozwoli to na ocenę ryzyka wystąpienia tej samej choroby u nas i ewentualnego wprowadzenia odpowiedniej profilaktyki (na przykład regularne wykonywanie badań kontrolnych), aby wykryć proces nowotworowy w jak najwcześniejszym etapie rozwoju. Badania genetyczne są wiarygodne i bezpieczne dla pacjenta, a wykonuje się je tylko raz w ciągu całego życia (nasz DNA nigdy się nie zmienia, uzyskany wynik obowiązuje więc już zawsze).

Leczenie nowotworów mózgu

Leczenie nowotworów mózgu zwykle zaczyna się od podania kortykosteroidów (obniżają ciśnienie śródczaszkowe), leków łagodzących ewentualne zaburzenia metaboliczne oraz leków przeciwdrgawkowych. Leczenie ma charakter skojarzony - stosuje się leczenie chirurgiczne, chemioterapię oraz radioterapię (napromienianie). Często wykorzystuje się wszystkie te metody lub łączy się ze sobą niektóre z nich. Terapia zawsze dobierana jest dla pacjenta indywidualnie, z uwzględnieniem stopnia złośliwości nowotworu oraz ogólnego stanu zdrowia chorego. Leczenie chirurgiczne jest zazwyczaj wystarczające w przypadku nowotworów o niskim stopniu złośliwości, często wspiera się je radioterapią - zapobiega ona odrastaniu guza oraz zabija ewentualne komórki nowotworowe, których nie udało się usunąć podczas operacji. Radioterapia jest natomiast konieczna w przypadku nowotworów o większym stopniu złośliwości, gdyż zabieg operacyjny zazwyczaj nie pozwala na usunięcie wszystkich komórek złośliwych bez naruszenia tkanki mózgowej. Jeżeli rodzaj oraz stopień zaawansowania nowotworu nie daje szans na wyleczenie, zabieg operacyjny również jest pomocny - zmniejszenie guza zwykle wydłuża oraz polepsza jakość życia pacjenta. Niektóre z guzów (umiejscowione są w bliskim sąsiedztwie nerwów) w ogóle nie kwalifikują się jednak do operacji.

Terapia chemioterapeutykami jest natomiast stosowana, gdy złośliwe guzy opierają się leczeniu i odrastają - niestety wiele złośliwych nowotworów mózgu wykazuje znaczną chemiooporność (niską wrażliwość na chemioterapię). Wszystkie metody leczenia guzów mózgu wiążą się z dużym ryzykiem wystąpienia powikłań oraz skutków ubocznych. Ciągle więc poszukuje się nowych, bardziej skutecznych terapii - w przypadku guzów mózgu pacjenci mimo stosowanego leczenia często przegrywają walkę z chorobą.