Zapalenie opon mózgowych — objawy. Kleszczowe, opryszczkowe, wirusowe a bakteryjne zapalenia opon mózgowych i mózgu

Zapalenie opon mózgowo-rdzeniowych (ZOMR) to ostra, przebiegająca z wysoką gorączką choroba infekcyjna, która rozpoznana zbyt późno grozi śmiercią lub trwałymi powikłaniami wynikającymi z uszkodzenia ośrodkowego układu nerwowego. Do rozpoznania zapalenia opon mózgowo-rdzeniowych niezbędne jest wykonanie punkcji lędźwiowej z badaniem płynu mózgowo-rdzeniowego.
W zapaleniu opon mózgowo-rdzeniowych, stan zapalny o podłożu zakaźnym obejmuje błony pokrywające mózg, takie jak pajęczynówkę, oponę miękką oraz przestrzeń podpajęczą.
Do zakażenia najczęściej dochodzi drogą krwiopochodną, ale możliwe jest również, że zakażenie rozwinie się jako pochodna powikłanego zapalenia ucha środkowego, zapalenia zatok przynosowych czy w związku z urazem czaszki. Najczęstszą przczyną zapalenia opon mózgowo-rdzeniowych są zakażenia bakteryjne i wirusowe, rzadziej — pasożytnicze i grzybicze.
Zachorowalność na zapalenie opon mózgowych jest szacowana na 6-8 przypadków na 100 tys./ rok, jednak u dzieci do 4 roku życia jest znacznie wyższa i wynosi ok. 40 na 100 tys./rok.

• urazy czaszki — w urazach czaszki, w których doszło do złamania podstawy czaszki i występuje płynotok nosowy, najczęstszymi czynnikami są S. pneumoniae (zapalenie płuc), H. Influenzae (patrz: grypa), a w urazach czaszki, które penetrują do mózgu — tlenowe pałeczki Gram-ujemne i S. aureus;
• ostre zapalenie zatok przynosowych, ostre zapalenie ucha środkowego i zapalenie płuc — najczęściej wywoływane przez S. pneumoniae H. Influenzae;
• Neutropenia (sprawdź też: Neutrofile poniżej normy - przyczyny, objawy, leczenie) i agranulocytoza w przebiegu chemioterapii u osób z ostrą białaczką — pałeczki Gram-ujemne i P. aeruginosa;
• zaburzenia odporności komórkowej — choroby nowotworowe, leczenie immunosupresyjne, cukrzyca, marskość wątroby — w tych przypadkach najczęściej L. monocytogenes;
• chemioterapia i radioterapia zaburzające odporność humoralną — S. pneumoniae i H. influenzae;
• zaburzenia czynności śledziony oraz po resekcji śledziony — S. pneumoniae i H. influenzae;
• alkoholizm — S. pneumoniae oraz L. monocytogenes;
• wady serca — zwiększają ryzyko rozwoju zapalenia, których podłożem są paciorkowce i gronkowce;
• jako powikłanie zabiegu neurochirurgicznego — P. aeruginosa, pałeczki Enterobacteriaceae, A. baumanni, S epidermidis.
• Na rodzaj patogenu odpowiadającego za rozwój zapalenia opon mózgowo rdzeniowych wpływ mają takie czynniki jak wiek, stosowana terapia i występujące choroby przewlekłe, czynniki osobnicze oraz lokalna sytuacja epidemiologiczna. U noworodków i w okresie wczesnego niemowlęctwa zapalenie opon mózgowych rozwija się na podłożu bakteryjnym — Paciorkowiec grupy B (GBS), Eschericha coli oraz pałeczki Gram-ujemne.

U starszych za zapalenie najczęściej odpowiadają — dwoinka zapalenia opon mózgowych (Neisseria meningitidis — meningokok), pałeczka grypy (Haemofilus influenzae) i dwoinka zapalenia płuc (S. pneumoniae).
Dzięki powszechnym szczepieniom udział powyższych patogenów w rozwoju zapalenia opon mózgowo-rdzeniowych znacznie spadł.

• objawy wysokiego ciśnienia śródczaszkowego — wysoka gorączka, wymioty, nudności i bóle głowy;
• objawy wskazujące na uszkodzenia OUN — zaburzenia świadomości, splątanie, zmiana zachowania, zaburzenia mowy, utrata przytomności, porażenia i niedowłady, bradykardia i drgawki uogólnione;
• w inwazyjnej chorobie meningokowej często również bóle mięśniowo-stawowe i wysypka krwotoczna;
• opryszczka w przebiegu ciężkiego zakażenia pneumokokami;
• u niektórych również objawy niewydolności wielonarządowej i cechy uogólnionej reakcji zapalnej (SIRS);
• w podłożu wirusowym często zapalenie ma łagodniejszy przebieg, a stan chorego jest bardziej stabilny, nierzadko występuje również wysypka i objawy infekcji układu oddechowego, nie pozwala to jednak na jednoznaczne rozróżnianie infekcji bakteryjnej od wirusowej.

Zapalenie opon mózgowo-rdzeniowych, podobnie jak w zapaleniu mózgu i w krwotoku podpajęczynówkowym, dochodzi do podrażnienia opon mózgowych, które wywołują objawy oponowe, czyli zespołu reakcji odruchowych.

• Sztywność karkowa — problemy z czynnym i biernym przygięciem głowy do klatki piersiowej;
• Objawy Brudzińskiego — górny, czyli zgięcie kończyn górnych wywołane przygięciem głowy do klatki piersiowej, dolny, czyli zgięcie kończyn w stawach biodrowych i kolanowych wywoływane przez ucisk na spojenie łonowe, oraz objaw brudzińskiego policzkowy, w którym ucisk na policzek poniżej kości jarzmowej wywołuje zgięcie w stawach ramieniowych i łokciowych;
• Objaw Hermana — przygięcie głowy do klatki piersiowej powoduje zgięcie paluchów;
• Objaw Flataua — przygięcie głowy do klatki piersiowej powoduje rozszerzenie źrenic;
• Objaw Kerniga — próbie wyprostowania nogi w kolanie towarzyszy bezbolesny opór.

• Szczegółowy wywiad z uwzględnieniem objawów, historii szczepień, występowania drgawek;
• ocena funkcji życiowych pod kątem możliwych powikłań zapalenia, takich jak m.in.: sepsy, uogólnionego wykrzepiania wewnątrznaczyniowego czy wgłobienia mózgu;
• badania krwi — morfologia z rozmazem, 2 posiewy krwi, CRP, glukoza, mocznik, kreatynina, elektrolity, APTT (w zakażeniach o podłożu wirusowym markery stanu zapalnego najczęściej oscylują wokół normy, w zakażeniach bakteryjnych CRP, OB, prokalcytonina i liczba neutrofili są najczęściej znacznie podwyższone)
• punkcja lędźwiowa;
• w szczególnych sytuacjach tomografia komputerowa.

Jeśli występuję podejrzenie, że zapalenie opon mózgowo-rdzeniowych ma podłoże bakteryjne, podstawą leczenia jest wdrożenie antybiotykoterapii. Antybiotyki wykorzystywane w leczeniu zapalenia opon mózgowo-rdzeniowych to m.in. amikacyna, Ampicylina, Cefotaksym, Ceftazydym, Ceftriakson, Wankomycyna.
W wirusowym zapaleniu opon mózgowo-rdzeniowych stosuje się leczenie objawowe, chyba że istnieje prawdopodobieństwo rozwoju zapalenia mózgu — wtedy należy wdrożyć acyklowir.
Dodatkowo w zależności od występujących objawów i stopnia ciężkości zapalenia stosuje się leczenie wspierające, które obejmuje:

• sterydoterapię;
• płynoterapię;
• leczenie przeciwdrgawkowe;
• leczenie zaburzeń krwi.

1. Okarska-Napierała M., Kuchar E. (2017). Zapalenie opon mózgowo-rdzeniowych u dzieci — postępowanie praktyczne. STANDARDY MEDYCZNE/PEDIATRIA. Vol. 14, s 241-250.
2. Łankiewicz A. i in. (2009). Zapalenia opon mógowo-rdzeniowych i zapalenia mózgu w Polsce w 2007 roku. Przegl epidemiol. Vol. 63, s. 199-202.
3. Nitsh-Osuch A. i in. (2012). Stan zaszczepienia przeciw odkleszczowemu zapaleniu opon mózgowo-rdzeniowych i mózgu w populacji dzieci i młodzieży w wieku 2-19 lat w wybranej poradni medycyny rodzinnej. Family Medicine & Primary Care Review. Vol. 14, Nr 2, s. 202-205.
4. Jamroz E., Głuszkiewicz E., Luszawski J. (2010). Ostre wodogłowie w przebiegu zapalenia opon mózgowo-rdzeniowych o etiologii Listeria monocytogenes. Neurologia Dziecięca. Vol. 19, Nr 38, s. 89-94.