Ospa wietrzna u dzieci i u dorosłych — objawy, jak wygląda

Ospa wietrzna to uogólniona choroba wywoływana przez zakażenie wirusem ospy wietrznej i półpaśca - Varicella-zoster virus (VZV). Wirus ten jest spokrewniony z innymi wirusami ludzkimi z grupy Herpes, w tym również wirusem opryszczki pospolitej (HSV). Zakażenie VZV może wywołać dwie choroby — ospę wietrzną przy pierwotnym zakażeniu i półpaśca, który jest wtórnym zakażeniem wirusem VZV. Wirus po przechorowaniu ospy wietrznej pozostaje w organizmie w stanie latencji, jednak u ok. 20% ludzi dochodzi do jego ponownego uaktywnienia i rozwoju półpaśca, zwłaszcza u osób w podeszłym wieku i z obniżoną odpornością. Po przechorowaniu ospy wirus pozostaje w uśpionej formie w komórkach zwojowych korzeni grzbietowych, a kiedy wirus ulega reaktywacji i dochodzi do rozwoju półpaśca, manifestuje się pęcherzykową wysypką, rozwijającą się na obszarach unerwionych przez uszkodzone zwoje.
Wirus VZV charakteryzuje się bardzo dużą zakaźnością, sięgającą 90%, a szczyt zachorowań przypada najczęściej na okres późnej zimy i wczesnej wiosny. Szacuje się, że w Europie 90% dzieci do 12 roku życia choruje na ospę wietrzną.

Wirus ospy wietrznej i półpaśca (VZV) jest bardzo zakaźny — po domowym kontakcie do zakażenia dochodzi u 80% domowników wrażliwych na zachorowanie. Głównym źródłem transmisji wirusa są wykwity skórne, w pęcherzykach znajduje się sporo zakaźnych cząstek VZV. Co ciekawe, także dzieci, u których po szczepieniu rozwinęła się ospa, zarażają poprzez powstałe na ich skórze wykwity skórne.
Osoba chorująca zakaża innych w okresie od 1 do 2 dni poprzedzających wystąpienie wysypki do czasu kiedy wszystkie zmiany skórne ulegną zasuszeniu. Okres ten może się wydłużyć u osób z upośledzoną odpornością.
Wirus ospy wietrznej wylęga się w okresie 10-23 dni (średnio 14 dni) i jest to czas, w którym dochodzi do namnażania się wirusa VZV, jego wędrówki do regionalnych węzłów chłonnych i ich powiększenia oraz wiremii.
Możliwe jest ponowne zachorowanie na ospę wietrzną, jednak jest to bardzo rzadkie i najczęściej ma związek z czasowym obniżeniem odporności, wywołanym np. przez inne zakażenie wirusowe. Według piśmiennictwa ponowne zachorowanie na ospę wietrzną może dotyczyć 1 na 500 osób.

• W okresie 1-2 dni poprzedzających pojawienie się wykwitów skórnych u chorego pojawia się stan podgorączkowy, osłabienie organizmu, złe samopoczucie, obniżony apetyt, bóle głowy i ogólne objawy przypominające zakażenia górnych dróg oddechowych;
• następnie na skórze dochodzi do wysiewu charakterystycznych wykwitów skórnych, które na początku mają postać plamek, później pęcherzyków i grudek, by na koniec ulec zasuszeniu w formie odpadających, suchych strupków;
• zmiany skórne mogą objąć całe ciało, również obszary owłosione, przy czym najsilniejsze są w obszarach nadmiernie ocieplonych i przegrzewanych;
• zmianom skórnym najczęściej oprócz nasilonego świądu, towarzyszy gorączka, bóle mięśni i nasilone zmęczenie;
• osoby, które uległy zakażeniu przez domownika, najczęściej chorują silniej niż osoby, które zaraziły się poza domostwem — wynika to z przedłużonej ekspozycji na wirusa.

• bakteryjne nadkażenia skóry, płuc, a nawet kości — to jedno z najczęstszych powikłań ospy wietrznej, nadkażenia zwykle wywołuje gronkowiec złocisty lub paciorkowiec beta-hemolizujący, a Ibuprofen jest wiązany z większym ryzykiem ciężkiego przebiegu zakażeń, dlatego nie wolno go stosować do zbijania gorączki w przebiegu ospy wietrzne. Do bakteryjnych nadkażeń skóry należą ropnie, zapalenia tkanki podskórnej czy liszajec;
• powikłania ze strony układu oddechowego — zapalenia ucha środkowego, zapalenie płuc, zapalenie oskrzeli;
• powikłania ośrodkowego układu nerwowego (OUN) - zapalenie mózgu i poprzeczne zapalenie rdzenia, przejściowa ataksja móżdżkowa, aseptyczne zapalenie opon mózgowych. Powikłania ze strony OUN mogą się pojawić zarówno przed wystąpieniem ospy jak i po przechorowaniu, najczęściej mają samoograniczający się charakter. Najgroźniejsze jest zapalenie mózgu, które może wiązać się z poważnymi skutkami ubocznymi, a nawet śmiercią;
• rzadkie powikłania ospy wietrznej — zapalenie wsierdzia, kłębuszkowe zapalenie nerek.

Ospa w ciąży — zakażenia wrodzone

Zachorowanie na ospę wietrzną jest szczególnie niebezpieczne w pierwszym trymestrze ciąży i może prowadzić do wad wrodzonych płodu. Zakażenie w I trymestrze może przyczyniać się do zahamowania wewnątrzmacicznego rozwoju płodu. Z kolei zakażenie w okresie okołoporodowym (4 dni przed do 2 dni po porodzie) może skutkować zakażeniem ospą wietrzną noworodka, które nieleczone, może w 20% wszystkich przypadków prowadzić do śmierci.
Dziecko z zespołem ospy wrodzonej przychodzi na świat z obniżoną masą urodzeniową, skóra może być pokryta bliznami, można również zaobserwować malformacje i wady kończyn, atrofię mięśni, niedowłady i porażenia, zanik kory mózgowej czy zaburzenia widzenia.W związku z tym jeśli u matki rozpozna się zakażenie, noworodkowi trzeba jak najszybciej podać immunoglobulinę hiperimmunizowaną przeciwko varicella zaster.

Najczęściej do rozpoznania ospy wietrznej lekarzowi rodzinnemu wystarcza charakterystyczny obraz kliniczny, występowanie typowej dla ospy wietrznej wysypki, objawy poprzedzające, czy kontakt z osobą zakażoną. 

Ospę wietrzną można pomylić z reakcjami alergicznymi, półpaścem, liszajcem, zespołem Stevensa-Johnsona, zakażeniem wirusem opryszczki czy rumieniem wielopostaciowym, stąd schorzenia te powinny być rozważone w diagnostyce różnicowej.

Jeśli jednak występują wątpliwości, bądź zakażenie ma ciężki przebieg, można wykonać badania laboratoryjne — testy na przeciwciała IgG i IgM, izolację wirusa z płynu z pęcherzyków skórnych lub test PCR na wykrycie materiału genetycznego wirusa.

Standardowo, przy niepowikłanym przebiegu ospy wietrznej zaleca się leczenie objawowe — przeciwgorączkowe (ale należy unikać leków NLPZ i kwasu acetylosalicylowego) oraz leżenie w łóżku.
Ponadto lekiem z wyboru w leczeniu ospy wietrznej jest również lek przeciwwirusowy — acyklowir. Z obawy przed rozwojem trwałej oporności wirusa na acyklowir, podawanie leku u dzieci nieobciążonych czynnikami ryzyka jest poddawane w wątpliwość.

• Wiek powyżej 12 roku życia;
• upośledzona odporność komórkowa;
• wcześniaków urodzonych przed 6 miesiącem życia;
• zakażenia od domowników, gdzie ma miejsce przedłużona ekspozycja;
• atopowe zapalenie skóry;
• ciężki przebieg choroby, także w przypadku nieobciążenia czynnikami ryzyka (podanie acyklowiru na późniejszych etapach zakażenia zmniejsza replikację wirusa).

W przebiegu ospy wietrznej u dzieci szczególnie istotna jest prawidłowa pielęgnacja skóry dziecka. Wbrew obiegowym przekonaniom jakoby kąpanie dzieci było zakazane, kąpiele mogą wręcz zapobiegać powikłaniom w postaci nadkażeń bakteryjnych skóry, powinny być jednak krótkie.

1. Jackowska T. (2010). Rekomendacje zespołu ekspertów dotyczące stosowania dwudawkowego schematu szczepień przeciw ospie wietrznej. Pediatr Pol. Vol. 85, Nr 3, s. 243-250.
2. Bujanowska-Fedak M., Węgierek P. (2018). Pacjent z półpaścem w praktyce lekarza rodzinnego. Forum Medycyny Rodzinnej. Vol. 12, Nr 3, s. 107-114.
3. Mierzejewska A., Jung A. (2012). Ospa wietrzna u dzieci. Pediatr Med Rodz. Vol. 8, Nr 4, s. 329-334.
4. Wysoczański Ł. i in. (2019). Ospa wietrzna i półpasiec u kobiet w ciąży i połogu. Varia Medica. Vol. 3, Nr 3, s. 213-220.