Paraliż senny - co to, przyczyny, zapobieganie

Paraliż senny, nazywany również porażeniem przysennym, to zaburzenie snu, do którego dochodzi podczas procesu zasypiania lub w momencie przechodzenia ze snu do czuwania. Większość epizodów paraliżu sennego (ponad 60%) dotyczy momentu wybudzania się, w fazie przechodzenia ze snu paradoksalnego do świadomości.
Paraliż senny objawia się porażeniem mięśni i niemożnością wykonania ruchu (katapleksja) przy jednoczesnym zachowaniu świadomości. Zjawisko to najczęściej jest odbierane jako bardzo nieprzyjemne doświadczenie, któremu towarzyszy przyspieszone bicie serca oraz na ogół uczucie silnego lęku i paniki. Osobie doświadczającej paraliżu sennego towarzyszyć może również uczucie spadania, przygniecionej klatki piersiowej i/lub kończyn, mogą wystąpić również halucynacje dźwiękowe, wzrokowe i dotykowe.
Szacuje się, że paraliżu sennego doświadcza ok. 8% światowej populacji i istotnie częściej dotyka osób z zaburzeniami psychicznymi i somatycznymi, a także grup mniejszości narodowych.
Dawniej zjawisko paraliżu sennego nieodzownie kojarzone było z motywem demona nocnego, miało nieoceniony wpływ na wytwory kultury, wyraźne było również jego oddziaływanie na język. Humanoidalnej istocie występującej w halucynacjach podczas epizodów paraliżu sennego, w wierzeniach ludowych przypisywano postać demona, sukkuba, kikimory, mary nocnej, ale również aniołów czy UFO.Co ciekawe zaburzenie, jakim jest paraliż senny, może nie tylko odzwierciedlać kulturowe przekonania, ale również czynniki osobnicze, takie jak zaburzenia i choroby psychiczne.

Naukowe spojrzenie na paraliż senny ma podłoże w badaniach neuropsychologicznych. Początkowo zaburzenie wiązano m.in. z hamującym działaniem glicyny na neurony ruchowe, czy zaburzeniami wydzielania neuroprzekaźników — serotoniny i noradrenaliny, jednak badania obaliły te hipotezy.
Mimo postępu medycyny, w dalszym ciągu odpowiedź na pytania, które struktury mózgu odpowiadają za paraliż senny oraz złożoność towarzyszącym temu zaburzeniu halucynacji, pozostają w sferze hipotez i spekulacji. Większość teorii zgodnie przypisuje występowaniu paraliżu sennego, nakładaniu się fazy snu REM na stan czuwania. 

Gdy znajdujemy się w fazie REM, obszary pnia mózgu, takie jak część grzbietowo-boczna mostu oraz część brzuszno-przyśrodkowa rdzenia, wykorzystują dwa neuroprzekaźniki — kwas gamma aminomasłowy oraz glicynę, do hamowania rdzeniowych neuronów motorycznych, a tym samym zmniejszają napięcie mięśni szkieletowych. Mięśnie okoruchowe i mięśnie oddechowe są aktywne podczas fazy REM mimo zniesienia świadomości.

• jet lag towarzyszący nagłej zmianie strefy czasowej;
• nieprawidłowa higiena snu;
• narkolepsja — współwystępowanie paraliżu sennego dotyczy nawet 50% osób cierpiących na narkolepsję;
• hipersomnia — szacuje się, że paraliżu sennego doświadcza ok. 20% cierpiących na hipersomnię;
• deprywacja snu; 
• praca zmianowa;
• złe nawyki żywieniowe, spożywanie alkoholu i nikotynizm;
• chroniczny, nadmierny stres;
• zespół stresu pourazowego (PTSD);
• traumatyczne doświadczenia;
• choroby współwystępujące — nadciśnienie, obturacyjny bezdech senny, zespół lęku napadowego.

Paraliż senny znalazł swe miejsce w Międzynarodowej Klasyfikacji Zaburzeń Snu oraz Międzynarodowej Klasyfikacji Chorób
(ICD-11) jako Nawracający Izolowany Paraliż Senny. Nim schorzenie zostanie rozpoznane, wyklucza się inne zaburzenia w przebiegu, których może wystąpić, m.in. wspomniane wcześniej zaburzenia lękowe, padaczkę, PTSD, obturacyjny bezdech senny, narkolepsja czy migrena. Po wykluczeniu innych chorób, na podstawie obrazu klinicznego zgłaszanego przez pacjenta, stawia się rozpoznanie, powstało wiele kwestionariuszy wspierających diagnostykę paraliżu sennego, oraz ocenę jego nasilenia i przebiegu.

Podstawą zarówno leczenia jak i zapobiegania występowaniu paraliżów sennych jest dbałość o zdrowy tryb życia, higieniczny sen i oczywiście eliminacja czynników ryzyka. Należy zatem unikać niedoborów snu, nadmiernego przemęczenia i stresu, stosowania używek oraz spania na plecach.
Farmakologiczne leczenie paraliżu sennego stosuje się jedynie w najcięższych przypadkach oraz w przypadku współwystępowania paraliżu sennego i narkolepsji. W tych przypadkach stosuje się selektywne inhibitory wychwytu zwrotnego serotoniny (SSRI) oraz trójcykliczne leki przeciwdepresyjne, które prawdopodobnie mają wpływ na tłumienie fazy snu REM.
Leki, które mają potwierdzone działanie zmniejszające liczbę epizodów paraliżu sennego, znajdują również zastosowanie w leczeniu objawowym narkolepsji — klomipramina, protryptylina, imipramina, fluoksetyna, femoksetyna.
Choć nie zostało to dotychczas potwierdzone randomizowanymi badaniami, zasadne wydaje się stosowanie technik relaksacyjnych i medytacyjnych w codziennej rutynie, które redukują poziom napięcia, zmniejszają stres i poprawiają sen.

1. Strzelczyk K. (2015). Rzecz o paraliżu sennym. Wszechświat. Vol. 116, Nr 7-9, s. 201-204.
2. Wróbel-Knybel P. i in. (2018). What do we know about sleep paralysis. Curr Probl Psychiatry. Vol. 19, Nr 3, s. 174-184.
3. Siemiński M. (2018). Przekaźnictwo histaminergiczne w narkolepsji typu 1 - implikacje terapeutyczne. Aktualności Neurologiczne. Vol. 18, Nr 1, s. 21-26.
4. Szelenberger W. (2007). Hipersomnie pochodzenia ośrodkowego. Pneumonologia i alergologia polska. Vol. 75, Nr 1, s. 80-86.
5. Andrzejczak B., Gmitrowicz A. (2013). Wybrane zagadnienia z medycyny snu dzieci i młodzieży. Postępy