Ketamina — narkotyk czy nowy lek na depresję?

Ketamina to szybko działający środek znieczulający, który został wprowadzony do lecznictwa jako środek stosowany w anestezjologii w latach 60. XX wieku. Już w 1965 roku kiedy to ketamina zaczęła być stosowań, znane były przypadki wykorzystywania ketaminy jako środka narkotycznego, w celu odurzania się.
Ketamina znajduje zastosowanie jako lek znieczulający u pacjentów, u których nie ma potrzeby zwiotczania mięśni — m.in. w leczeniu bólu nowotworowego, w krótkotrwałych powierzchownych zabiegach, we wprowadzaniu do znieczulenia ogólnego pacjentów z podwyższonym ryzykiem operacyjnym.
Coraz więcej jest także doniesień płynących z badań, które dają obiecujące perspektywy jeśli chodzi o możliwość wykorzystywania ketaminy w celu redukcji ryzyka zachowań samobójczych, w zaburzeniach lękowych, a nawet w leczeniu zdiagnozowanej depresji lekoopornej. Szybki efekt stanowi wielki walor działania ketaminy, wciąż jednak w sferze badań pozostają takie kwestie jak przedłużenie otrzymywanego efektu, znalezienie łatwiejszej drogi podania, czy kwestia ryzyka uzależnienia, jakie niesie za sobą stosowanie ketaminy.
W obliczu faktów, mówiących o tym, że nawet ⅓ pacjentów leczenie farmakologiczne nie przynosi redukcji objawów, naturalne jest poszukiwanie nowych możliwości leczenia.
Poza medycznymi zastosowaniami ketamina jest także określana jako narkotyk klubowy oraz podobnie jak GHB bywa wykorzystywana do przestępstw seksualnych. W celach rekreacyjnych ketamina jest stosowana w formie dożylnej, domięśniowej lub w postaci wdychanego przez nos proszku.

Ketamina, pochodna fencyklidyny, to antagonista receptorów muskarynowych, receptorów NMDA (receptora N-metylo-D-asparginianu) oraz agonista receptorów opioidowych. Ketamina swój mechanizm działania opiera na selektywnym hamowaniu struktur czuciowych w mózgu i jednoczesnym pobudzaniu układu limbicznego i wzgórza wzrokowego — mechanizm ten jest nazywany znieczuleniem rozkojarzeniowym.
Eeg wykonywane u osób znieczulonych ketaminą potwierdza rozkojarzenie czynnościowe pomiędzy układem limbicznym a korą mózgową. Po zażyciu ketaminy zwiększa się stężenie katecholamin w organizmie (głównie dopaminy), przez co działa miejscowo znieczulająco oraz zwiększa ciśnienie wewnątrz gałkowe i przepływ mózgowy.

Przy wybudzaniu pacjenta po ketaminie często obserwuje się również zaburzenia świadomości, pobudzenie psychoruchowe, omamy wzrokowe, osłupienie, które może trwać nawet do kilku dni.
Ketamina zaczyna działać po około 5-10 minutach od zażycia, działanie trwa średnio od pół godziny do godziny, a okres jej biologicznego półtrwania od 2 do 4 godzin.

Oprócz działania anestezjologicznego podejmowano również próby wykorzystywania ketaminy w zespołach abstynencyjnych w uzależnieniu od alkoholu, opiatów oraz heroiny, jednak na chwilę obecną nie jest to standard postępowania, a próby miały charakter eksperymentalny.

W 2020 roku ketamina została zatwierdzona przez WHO jako lek w leczeniu opornego bólu neuropatycznego, którego stosowanie ma na celu redukcje dawek stosowanych opioidów oraz alternatywę dla osób z podwyższoną tolerancją opioidów. Należy jednak pamiętać, że ketamina nie jest środkiem pierwszego rzutu, to mocny lek, z przeznaczeniem dla osób, które nie odnoszą korzyści z pozostałych środków terapii. 

W badaniach przeprowadzonych na ponad setce osób wykazano, że ketamina znacznie redukuje zagrożenie samobójcze, a efekt ten jest odrębny od działania przeciwdepresyjnego i przeciwlękowego ketaminy. Ketamina redukuje zagrożenie samobójcze już w ciągu 40 minut od dożylnego podania, a efekt utrzymuje się minimum 10 dni.

Według szacunków WHO do 2030 roku depresja stanie się najczęściej występującą chorobą na świecie. Alarmujące są wyniki badań nad skutecznością leczenia przeciwdepresyjnego — coraz więcej badań ujawnia, że żadnej poprawy z zastosowanego leczenia nie osiąga nawet ⅓ pacjentów. Dodatkowym ograniczeniem aktualnie stosowanych antydepresantów jest czas niezbędny na rozwinięcie działania — zwykle na pierwsze efekty zażycia leków przeciwdepresyjnych należy poczekać od 6. do 8. tygodni.
Przypuszczania na temat możliwości wykorzystania ketaminy w leczeniu zaburzeń depresyjnych pojawiły się w już w latach 90. ubiegłego wieku, a pierwsze badania przeprowadzone na pacjentach z tzw. dużą depresją, potwierdziły znacznie wyższą skuteczność ketaminy w porównaniu do grupy otrzymującej placebo.

O przecidepresyjny efekt ketaminy podejrzewa się jej antagonizm w stosunku do receptora NMDA. Ketamina oddziałując na receptor NMDA pobudza proces tworzenia się synaptycznych połączeń między komórkami nerwowymi, przez co odwraca zanik neuronów w hipokampie i korze przedczołowej, charakterystyczny dla mózgów osób cierpiących na depresję.
Przeprowadzenie rezonansów magnetycznych mózgu u osób, którym podano wlew z ketaminy ujawniło zmiany w obszarach mózgu odpowiedzialnych za przetwarzanie emocji i depresję — korze przedczołowej, w ciele migdałowatym i w hipokampie.

Dodatkowo coraz częściej podkreśla się rolę mediatorów stanu zapalnego w nasilaniu objawów depresji, a ketamina zmniejsza ich stężenie w organizmie.
W przeprowadzanych dotychczas badaniach klinicznych pacjentom podawano niewielkie dawki — wlew 0,5 mg/kg.

Kolejnym wyzwaniem w zastosowaniu ketaminy w leczeniu zaburzeń psychicznych jest krótki czas trwania uzyskiwanych efektów — w jednym z badań osiągnięty spadek myśli samobójczych utrzymywał się jedynie do 7 dni, w związku z czym leczenie wymagałoby dawek podtrzymujących.
W organizmie dość szybko wytwarza się też tolerancja na dawki ketaminy, stąd należy je stopniowo zwiększać, by uzyskać efekt.
W case raporcie, oceniającym skuteczność podawania dawki ketaminy raz w tygodniu przez 10 miesięcy, udało się uzyskać redukcję objawów o około 50%.

Dotychczasowe dane z przeprowadzonych badań potwierdzają, że ketamina w niewielkich dawkach jest szybkodziałającym i skutecznym lekiem antydepresyjnym, szczególnie w przypadku tzw. dużej lekoopornej depresji. Istnieją 4 główne hipotezy mechanizmów odpowiadających za przeciwdepresyjny efekt ketaminy, jednak na chwilę obecną żadna nie została oficjalnie zatwierdzona.
Główne kierunki badań nad wykorzystaniem ketaminy w leczeniu depresji oscylują wokół przedłużenia czasu działania antydepresyjnego, ułatwienia drogi podania substancji, tak by pacjenci mieli możliwość samodzielnego stosowania oraz naturalnie, ograniczenie działań niepoźądanych takiej farmakoterapii.
Należy jednak pamiętać, że przytoczone powyżej badania, były przeprowadzane na niewielkich dawkach ketaminy, stosowanych pod nadzorem personelu medycznego. Aby zapobiegać wykorzystywaniu ketaminy do przestępstw na tle seksualnym bądź w celach halucynogennych, część badaczy postuluje za tym, aby ketamina była podawana pacjentom jedynie w warunkach szpitalnych.