Antykoncepcja hormonalna - badania zalecane przed rozpoczęciem jej stosowania

Jakie badania należy wykonać?

• test ciążowy
• badania ginekologiczne
• pomiar masy ciała
• badania krwi
• pomiar ciśnienia tętniczego
• badania genetyczne w kierunku zakrzepicy, raka piersi i jajnika – sprawdź badanie ❱

Co to jest antykoncepcja hormonalna?

Antykoncepcja hormonalna należy do najbardziej popularnych i najbardziej skutecznych metod antykoncepcji, może jednak powodować występowanie różnych skutków ubocznych. W antykoncepcji hormonalnej wykorzystywane są syntetyczne hormony z grupy progestagenów oraz estrogenów - mechanizm działania antykoncepcji hormonalnej polega na wzajemnym oddziaływaniu tych związków. Większość dostępnych preparatów zawiera w swoim składzie oba te hormony, ale w niektórych środkach obecny jest tylko progestagen.

Działanie progestagenów opiera się na zagęszczeniu śluzu szyjkowego u kobiety, dzięki czemu staje się on nieprzepuszczalny dla plemników. Ponadto, hamują one wydzielanie hormonu luteininizującego (LH), przez co nie dochodzi do comiesięcznego uwalniania komórki jajowej. Progestageny wywołują także zmiany w błonie śluzowej macicy, co uniemożliwia zagnieżdżenie się tam zapłodnionej komórki jajowej. Estrogeny natomiast hamują owulację oraz potęgują działanie progestagenów na organizm kobiety.

Wśród metod antykoncepcji hormonalnej można wyróżnić:

• dwuskładnikowe tabletki (zawierają zarówno estrogeny, jak i progestageny),
• tabletki jednoskładnikowe (tzw. minipigułki, zawierają tylko progestageny),
• antykoncepcyjny krążek dopochwowy,
• plastry antykoncepcyjne,
• wkładkę domaciczną (zawiera tylko hormony z grupy progestagenów),
• zastrzyk antykoncepcyjny,
• implant antykoncepcyjny.

Badania zalecane przed rozpoczęciem stosowania antykoncepcji hormonalnej

Antykoncepcja hormonalna ma wiele zalet (skuteczność, łatwość stosowania), ale może także prowadzić do wystąpienia negatywnych skutków - dlatego też, przed podjęciem decyzji o jej stosowaniu należy przeprowadzić szereg badań w celu wykluczenia innych chorób lub genetycznych obciążeń predysponujących do ich wystąpienia. Przyjmowanie dodatkowych hormonów może bowiem zwiększyć ryzyko wystąpienia takich chorób lub pogorszyć ich przebieg, jeżeli proces chorobowy już się rozpoczął.

Stosowanie antykoncepcji hormonalnej może zwiększać ryzyko zachorowania m.in. na:

• chorobę zakrzepowo-zatorową,
• chorobę niedokrwienną serca,
• nadciśnienie tętnicze,
• cukrzycę,
• choroby wątroby.

Do badań, które warto wykonać przez rozpoczęciem stosowania antykoncepcji hormonalnej zalicza się np. test ciążowy, badanie ginekologiczne, badanie krwi, pomiar ciśnienia tętniczego czy badanie genetyczne, m.in. w kierunku mutacji w genie MTHFR.

Test ciążowy

Przed rozpoczęciem stosowania antykoncepcji hormonalnej należy sprawdzić, czy pacjentka na pewno nie jest już w ciąży. Ciąża jest okresem, w którym o organizm matki i dziecka należy szczególnie dbać - zaleca się nieprzyjmowanie żadnych leków. Antykoncepcja hormonalna ma bardzo negatywny wpływ na rozwój płodu - może doprowadzić do poronienia lub spowodować wystąpienie u niego wielu nieodwracalnych zmian.

Badanie ginekologiczne

Badanie ginekologiczne wykonywane jest przed wdrożeniem antykoncepcji hormonalnej, aby wykluczyć ewentualne choroby narządów rodnych kobiety, które mogłyby być przeciwwskazaniem do stosowania tych środków. Bardzo ważne przeciwwskazanie stanowią choroby nowotworowe (ponieważ antykoncepcja hormonalna przyspiesza ich rozwój), dlatego ginekolog musi mieć pewność, że w organizmie kobiety choroby te nie występują - zaleca się więc przeprowadzenie pełnego badania ginekologicznego. Konieczne jest:

• dokładne zbadanie piersi w celu wykluczenia nieprawidłowości,
• przeprowadzenie badania cytologicznego (oceniającego komórki szyjki macicy).
• może zostać zlecone również wykonanie USG narządów rodnych, aby wykluczyć istnienie nieprawidłowości w ich budowie anatomicznej.

Pomiar masy ciała

Przed wprowadzeniem stosowania antykoncepcji hormonalnej ważny jest także pomiar aktualnej masy ciała i obliczenie wskaźnika BMI - jeżeli jest on większy niż 30, antykoncepcja hormonalna może być niebezpieczna dla pacjentki. Antykoncepcja hormonalna może zwiększać ryzyko przybierania na wadze, aczkolwiek stosowane dzisiaj tabletki (o obniżonej zawartości hormonów) nie powinny mieć na to wielkiego wpływu.

Stosowanie antykoncepcji hormonalnej u kobiet otyłych wiąże się jednak z obniżeniem jej skuteczności - ryzyko zajścia w ciążę przy stosowaniu antykoncepcji hormonalnej jest u kobiet otyłych o ok. 60% większe w porównaniu do kobiet o prawidłowej masie ciała. Dzieje się tak najprawdopodobniej na skutek skrócenia czasu efektywności hormonów u osób otyłych, szybszego usuwania hormonów z krwi lub z powodu większej zawartości tkanki tłuszczowej u otyłych kobiet. Hormony płciowe magazynowane są w tkance tłuszczowej - im jest jej więcej, tym większa szansa, że hormony płciowe zamiast we krwi znajdą się w tej tkance. Ponadto, otyłe kobiety są bardziej podatne na choroby układu krążenia, a stosowanie przez nie antykoncepcji hormonalnej jeszcze bardziej zwiększa ryzyko zachorowania.

Badania krwi przed wdrożeniem hormonalnych środków antykoncepcyjnych

Badania krwi to kolejne badania, które lekarz ginekolog powinien zlecić przed podjęciem decyzji o stosowaniu antykoncepcji hormonalnej. Ponadto, badania te powinny systematycznie wykonywać również kobiety, które stosują już ten rodzaj antykoncepcji. Zaleca się, aby przed rozpoczęciem stosowania antykoncepcji hormonalnej, wykonać następujące badania krwi:

• morfologia - ogólne i podstawowe badanie krwi, pomocne w wykrywaniu różnych chorób, mogących stanowić przeciwwskazanie do stosowania antykoncepcji hormonalnej;
• rozmaz krwi obwodowej - pozwoli to na ocenę mikroskopową i zbadanie ilości poszczególnych rodzajów krwinek białych. Wzrost albo spadek tych krwinek może wskazywać na obecność różnych schorzeń (np. chłoniaków, białaczek, gruźlicy), w przebiegu których stosowanie antykoncepcji hormonalnej nie jest zalecane;
• pomiar poziomu glukozy we krwi (przeciwwskazaniem do stosowania antykoncepcji hormonalnej zawierającej estrogeny jest cukrzyca);
• badania oceniające krzepliwość krwi - nieprawidłowe wyniki są bezwzględnym przeciwwskazaniem do stosowania hormonów (zwiększają ryzyko choroby zakrzepowo-zatorowej czy zawału serca);
• ocena poziomu lipidów we krwi - wysoki poziom tłuszczów i cholesterolu jest niebezpieczny, ponieważ antykoncepcja hormonalna negatywnie wpływa na stężenie tych związków - stężenie cholesterolu HDL (który ma pozytywny wpływ na organizm) ulega zmniejszeniu, natomiast wzrasta stężenie trójglicerydów, co wiąże się ze zwiększonym ryzykiem zawału serca, udaru mózgu czy nadciśnienia tętniczego;
• próby wątrobowe - wątroba jest bardzo ważnym organem w czasie stosowania takiej antykoncepcji (środki antykoncepcyjne mogą uszkodzić wątrobę, a także zwiększają ryzyko schorzeń z nią związanych takich jak kamica żółciowa czy gruczolaki wątroby);
• ocena poziomu naturalnych hormonów płciowych - określenie, czy ich działanie jest prawidłowe i nie występują żadne zaburzenia hormonalne.

Pomiar ciśnienia tętniczego

Przed wprowadzeniem antykoncepcji hormonalnej, konieczny jest pomiar ciśnienia tętniczego - również wszystkie kobiety stosujące już tę metodę zapobiegania ciąży powinny mierzyć ciśnienie raz w tygodniu. Wiąże się to z wyższym ryzykiem rozwoju nadciśnienia tętniczego - u kobiet korzystających z hormonalnej antykoncepcji nadciśnienie występuje ok. 2-3 razy częściej w porównaniu do kobiet jej niestosujących. Nadciśnienie rozwija się zazwyczaj po kilku latach od rozpoczęcia przyjmowania hormonów i częściej występuje u pacjentek narażonych na inne czynniki ryzyka chorób układu krążenia (takie jak palenie papierosów, otyłość, podwyższone stężenie cholesterolu). Dlatego przy wysokim ciśnieniu tętniczym antykoncepcja hormonalna nie jest wskazana.

Badanie genetyczne, które należy wykonać przed rozpoczęciem stosowania antykoncepcji hormonalnej

Zanim pacjentka zdecyduje się na stosowanie hormonalnej antykoncepcji, warto wykonać badanie genetyczne w kierunku obecności mutacji, które zwiększają ryzyko zachorowania na poważne schorzenia takie jak zakrzepica czy rak piersi.

Zakrzepica jest chorobą, która polega na zaburzeniu procesów krzepnięcia krwi i tworzeniu zakrzepów wewnątrz naczyń krwionośnych, które mogą prowadzić do zatoru tętnicy płucnej. Zakrzepica spowodowana jest m.in. obecnością w DNA mutacji genów F5 i F2. Objawy zakrzepicy (takie jak obrzęk kończyn czy ból w trakcie chodzenia) mogą pojawić się w każdym momencie przyjmowania hormonów, najczęściej jednak występują w ciągu pierwszego roku stosowania.

Ryzyko zakrzepicy wzrasta:

• od 2 do 6 razy w przypadku kobiet stosujących antykoncepcję zawierającą estrogeny w porównaniu do kobiet jej niestosujących,
• o 28-35 razy w przypadku jednoczesnego stosowania hormonalnej antykoncepcji i obecności mutacji typu Leiden w genie F5 w układzie heterozygotycznym (gdy tylko jedna kopia genu jest zmutowana)w porównaniu do kobiet bez uwarunkowań genetycznych,
• ok. 120 razy u pacjentek, u których obie kopie tego genu są zmutowane;
• ok. 16 razy w przypadku stosowania estrogenów i obecności mutacji w genie F2 w porównaniu do kobiet bez tej mutacji.

Innym zagrożeniem związanym z hormonalną antykoncepcją jest wzrost ryzyka zachorowania na raka piersi lub jajnika - ryzyko to wzrasta w przypadku nosicielek mutacji w genach BRCA1 i BRCA2. Geny te biorą udział w procesach naprawy uszkodzeń DNA, a mutacje w nich obecne predysponują do rozwoju raka piersi i jajnika. Potwierdzenie obecności takiej mutacji dzięki przeprowadzeniu badania genetycznego pozwoli na zastosowanie odpowiedniej profilaktyki (np. poprzez rezygnację z antykoncepcji hormonalnej), co zmniejszy ryzyko zachorowania na raka.