Zachorowalność i umieralność na nowotwory złośliwe w Polsce

Zachorowalność na nowotwory złośliwe w Polsce

Nowotwór to choroba, w przebiegu której część komórek organizmu dzieli się w sposób niekontrolowany, a nowo powstałe komórki nie różnicują się w prawidłowe komórki poszczególnych tkanek. Utrata kontroli nad podziałami komórek jest spowodowana mutacjami genów (wykrywanymi przez badania genetyczne), które kodują białka ogrywające rolę w w cyklu komórkowym (genów supresorowych i protoonkogenów). Nowotwory można podzielić na nowotwory łagodne (nie dające przerzutów), złośliwe (wnikają między komórki tkanek prawidłowych i dają przerzuty) oraz miejscowo złośliwe (naciekają na otaczające tkanki, ale nie dają przerzutów). Wśród nowotworów złośliwych wyróżnia się grupę około 100 chorób sklasyfikowanych w Międzynarodowej Statystycznej Klasyfikacji Chorób i Problemów Zdrowotnych.

Nowotwory złośliwe są drugą (po chorobach układu krążenia) przyczyną zgonów w Polsce. Liczba zachorowań wzrosła ponad dwukrotnie w ciągu ostatnich trzech dekad - według danych KRN (Krajowego Rejestru Nowotworów) w 2015 na nowotwory złośliwe zachorowało ponad 163 tysiące Polaków - 81 649 mężczyzn i 81 632 kobiet. Najczęstszym nowotworem złośliwym występującym u mężczyzn w Polsce jest rak płuca (18% wszystkich nowotworów, niemal 15 tys. nowych zachorowań rocznie), tuż za nim plasuje się rak gruczołu krokowego (17%, ok. 14 tys. zachorowań rocznie) oraz rak jelita grubego (13%, ponad 10 tys. nowych zachorowań rocznie). Na kolejnych miejscach znajduje się nowotwór złośliwy pęcherza moczowego (6%) i żołądka (4%). Polki natomiast chorują najczęściej na raka piersi (22% zachorowań na nowotwory, ok. 18 tys. nowych zachorowań rocznie), raka jelita grubego (10%, ponad 8 tys. zachorowań rocznie) oraz raka płuca (9%, ponad 7 tys. nowych zachorowań rocznie). Następnymi co do częstości występowania schorzeniami jest nowotwór trzonu macicy (8%) i nowotwór jajnika (5%).

Ryzyko zachorowania na nowotwory złośliwe jest zależne od wieku - ok. 60% nowotworów u kobiet i 70% u mężczyzn pojawia się po 60. roku życia (ryzyko zachorowania jest największe po 70. roku życia). Wśród osób młodych (w wieku 20-44 lat) zachorowalność na nowotwory u Polek jest prawie 2 razy wyższa w porównaniu do Polaków, natomiast wśród najmłodszych (0-19 lat) wartość współczynników zachorowalności znajduje się na podobnym poziomie u obu płci (choruje 12 na 100 tys. osób). Zachorowalność na złośliwe choroby nowotworowe w Polsce jest niższa u obu płci niż średnia dla państw Unii Europejskiej (w przypadku kobiet zachorowalność na nowotwory jest niższa o ok. 10%, w przypadku mężczyzn o ok. 20%).

Wpływ czynników środowiskowych i genetycznych na zachorowalność na nowotwory

Aby choroba nowotworowa mogła się rozwinąć, wymagany jest udział czynników środowiskowych, jak i mutacji genetycznych. Nowotwór powstaje w wyniku nieprawidłowych zmian w genach, które tworzą się w przebiegu procesu kancerogenezy (nowotworzenia). Na rozwój choroby nowotworowej główny wpływ mają liczne kancerogenne czynniki środowiskowe, takie jak promieniowanie ultrafioletowe, promieniowanie jonizujące, ekspozycja na toksyczne substancje (np. azbest), zakażenie wirusowe (np. HBV), siedzący tryb życia czy nieodpowiednia dieta. Szacuje się, że w wyniku oddziaływania niekorzystnych czynników środowiskowych rozwija się ok. 70-90% wszystkich nowotworów - nazywane są one nowotworami sporadycznymi.

Czynniki genetyczne są natomiast przyczyną rozwoju ok. 10-30% wszystkich nowotworów - dzieje się tak na skutek mutacji genetycznych przekazywanych potomstwu przez rodziców lub mutacji powstających de novo podczas zapłodnienia. Nosiciele takich mutacji mają znacznie większą szansę zachorowania na nowotwór w porównaniu do populacji ogólnej (nawet jeśli nie są narażeni na działanie czynników kancerogennych).Przykładem takich mutacji mogą być zmiany w genach BRCA1 i BRCA2, predysponujące do rozwoju raka piersi i jajnika - ryzyko zachorowania na te nowotwory w przypadku obecności mutacji w genie BRCA1 wynosi odpowiednio 70% i 40%, natomiast w przypadku posiadania mutacji w genie BRCA2 - 56% i 27%. Inną mutacją predysponującą do zachorowania na raka jest mutacja w genie CHEK2 - jest to ważny dla organizmu gen, ponieważ hamuje rozwój nowotworów, dlatego obecne w nim nieprawidłowości zwiększają szansę zachorowania na liczne nowotwory złośliwe (np. raka piersi, nerki, raka tarczycy czy jelita grubego). Kolejną niebezpieczną mutacją jest >zmiana w genie HOXB13 - panowie, którzy ją posiadają mają aż 20-krotnie większe ryzyko zachorowania na raka prostaty w porównaniu do mężczyzn bez tej mutacji.

Ważne jest jednak to, że potomstwo dziedziczy od rodziców tylko predyspozycję do zachorowania, a nie samą chorobę - dlatego tak istotna jest identyfikacja osób z nieprawidłowościami w materiale genetycznym. Umożliwi to wprowadzenie odpowiedniej profilaktyki, co zminimalizuje ryzyko zachorowania.

Umieralność na nowotwory złośliwe w Polsce

W ciągu ostatnich 50 lat liczba zgonów z powodu nowotworów złośliwych wzrosła w Polsce o ok. 2,5 raza - w roku 2013 stwierdzono ok. 94 tysięcy zgonów (ok. 52 tys. mężczyzn i 42 tys. kobiet). Mężczyźni umierają najczęściej z powodu raka płuca (ponad 30% zgonów), nowotworów jelita grubego (12%) oraz raka gruczołu krokowego (8%). Do nowotworów często kończących się zgonem należy również rak żołądka, pęcherza moczowego, trzustki oraz nerki. Wśród kobiet najczęstszą przyczyną zgonu jest podobnie jak w przypadku mężczyzn rak płuca (16% wszystkich zgonów nowotworowych), a na kolejnych miejscach plasuje się rak piersi (14%), rak jelita grubego (12%), rak jajnika (6%), rak trzustki (5%), szyjki macicy (4%) i żołądka (3%). Większość nowotworowych zgonów (75%) występuje po 60. roku roku życia (najwięcej obserwuje się u pacjentów po 70. i 80. roku życia).

Umieralność na skutek nowotworów złośliwych z biegiem lat wykazuje w Polsce tendencję spadkową, ale nadal jest wyższa w porównaniu do średniej dla krajów Unii Europejskiej - o ok. 10% w przypadku kobiet i 20% w przypadku mężczyzn. Większa umieralność na nowotwory związana jest głównie z niskim odsetkiem wczesnych rozpoznań nowotworów złośliwych (zwłaszcza szyjki macicy, jelita grubego i piersi), co jest spowodowane niewystarczającym rozpowszechnieniem metod wczesnego wykrywania raka oraz niedostatecznym przygotowaniem lekarzy rodzinnych i innych specjalistów. Ponadto, finansowanie prewencji pierwotnej i wtórnej nowotworów złośliwych jest w Polsce ograniczone, zaniedbane jest także promowanie zdrowego stylu życia wśród Polaków. Wyniki leczenia nowotworów złośliwych są w Polsce również gorsze w porównaniu do krajów Europy Zachodniej, ale w ciągu ostatniej dekady wskaźnik przeżywalności wzrósł u mężczyzn z 32,9% do 37,3%, a u kobiet z 51,2% do 53,5%.

Profilaktyka nowotworów złośliwych

Światowa Organizacja Zdrowia prognozuje, że w najbliższych latach liczba zachorowań na nowotwory złośliwe znacznie się zwiększy - prognozowana liczba zachorowań na świecie w 2025 roku to 19 milionów rocznie (obecnie jest to 14 milionów), w 2030 - 22 miliony, a w 2035 - aż 24 miliony. Głównym powodem takiego zjawiska jest wzrost liczby ludności na świecie oraz starzenie się społeczeństw.

W walce z rakiem główne znaczenie ma profilaktyka, która może zapobiec co drugiemu przypadkowi nowotworu złośliwego bądź przyczynić się do jego wykrycia w jak najwcześniejszym etapie, a to umożliwi całkowite wyleczenie. Ważne jest więc prowadzenie odpowiedniego stylu życia - zaprzestanie palenia tytoniu, zmniejszenie spożycia alkoholu, stosowanie odpowiedniej diety (podstawowe zasady diety to spożywanie dużych ilości warzyw i owoce, a ograniczenie spożycia cukru i tłuszczów pochodzenia zwierzęcego), zapobieganie otyłości czy uprawianie sportu. Bardzo ważne jest także regularne wykonywanie badań profilaktycznych (np. mammografii pozwalającej na wczesne wykrycie raka piersi czy badań markerów nowotworowych).

Kiedy wykonać badanie genetyczne?

Ze względu na ważny udział predyspozycji genetycznych w powstawaniu nowotworów, zaleca się również przeprowadzenie badania genetycznego na raka - zwłaszcza w przypadku osób, u których w rodzinie już wcześniej pojawiały się nowotwory. Badanie to polega na laboratoryjnej analizie DNA pacjenta w celu wykrycia obecności mutacji, które zwiększają ryzyko zachorowania na raka. W przypadku potwierdzenia obecności takich zmian, konieczne jest zastosowanie odpowiednich działań w celu zminimalizowania ryzyka zachorowania lub wykrycia procesu nowotworowego we wczesnym stadium, co pozwoli na całkowite wyleczenie.

Do wykonania badania genetycznego niezbędna jest tylko niewielka próbka materiału biologicznego pacjenta - najczęściej krwi lub śliny. Test wystarczy zrobić tylko raz w ciągu całego życia, a wynik pozostanie już zawsze aktualny. Ponadto, badanie genetyczne nie jest zależne od aktualnego stanu zdrowia pacjenta i nie ma żadnych przeciwwskazań do jego wykonania.